ความสัมพันธ์ระหว่างมโนทวารและวิญญาณในขณะนึกคิด
มโนวิญญาณที่คิดนึก เข้าใจ และรับรู้นั้น เกิดจากการกระทบกันระหว่างจิตและธรรมารมณ์
(ความคิด หรือ สิ่งที่ใจนึกคิด) จิตซึ่งเป็นฐานที่เกิดของมโนวิญญาณ คือ ภวังคจิต
(ภวังคจิต ซึ่งเกิดต่อจากปฏิสนธิจิตเป็นภวังคจิตดวงแรก และ ที่อุปาทักขณะของปฐมภวังค์นั้นมีจิตตชรูเกิดขึ้นครั้งแรก)
ภวังคจิตซึ่งเกิดต่อจากปฏิสนธิขณะ และดำรงอยู่อย่างต่อเนื่องด้วยอำนาจของกรรม
ภวังคจิตเป็นที่ตั้งที่อาศัยของความเข้าใจและการรับรู้ ในเวลาที่เราหลับหรือเมื่อจิตของเราทำกิริยา
อย่างอื่น ภวังคจิตจะทำหน้าที่สืบต่อกระแสแห่งชีวิต เมื่อมีอารมณ์อย่างใดอย่างหนึ่งมากระทบ
จะทำให้ภวังคจิตตื่นตัว เกิดความตั้งใจและรับรู้ เราจึงสามารถคิดและรับรู้ได้เพราะมีภวังคจิต
เป็นฐานที่ตั้ง จริงอยู่ภวังคจิตจะดำรงอยู่ตลอดเวลา แม้ในขณะที่ไม่มีความตั้งใจไม่มีการรับรู้อารมณ์
แต่ภวังคจิตที่มีพลังเท่านั้นจึงจะเป็นปัจจัยให้เกิดวิถีจิตได้
ในขณะที่เรารู้สึกง่วงเราจะไม่สามารถคิดออกอะไรได้ แม้ในบางครั้งเราจะพยายามคิดเท่าไรก็ไม่สำเร็จ
ทั้งนี้เป็นเพราะภวังคจิตอ่อนกำลัง โดยปกติภวังคจิตไม่มีบทบาทมากนัก แต่จะเริ่มเคลื่อนไหว เมื่อมี
อารมณ์มากระทบ จึงเรียกภวังค์นี้ว่า ภวังคจลนะ(ภวังค์ไหว) ภวังคุปัจเฉทะ(ภวังค์ที่ถูกตัดกระแส)
เมื่อภวังค์ถูกตัดไป ก็เป็นปัจจัยให้เกิดความตั้งใจและรับรู้ตามมา
อาวัชชนจิต(จิตที่รับอารมณ์) เป็นฐานที่ตั้งของการกระทำทางจิตอีกด้วย เพราะเป็นจิตดวงแรก
ในมโนทวารวิถีจิต(วิถีจิตทางมโนทวาร) อาวัชชนจิตทำหน้าที่พิจารณาอารมณ์ ถ้าอาวัชชนจิตมี
ความว่องไวและคมชัดก็จะสามารถกำหนดรู้สภาวธรรมและอารมณ์ได้เป็นอย่างดี
นักเขียนที่ดีจะเลือกเฟ้นข้อมูลสำคัญมาเขียนใส่ในหนังสือหรือนักพูดที่ดีย่อมเลือกใช้ถ้อยคำที่
เหมาะสม เพื่อให้หนังสือหรือสุนทรพจน์มีความสมบูรณ์อย่างไม่มีที่ติ อาวัชชนจิตก็เช่นเีดียวกัน
ย่อมเป็นจุดเริ่มต้นของกุศลจิตหรืออกุศลจิตที่เป็นเหตุให้ทำกรรมดีหรือกรรมชั่ว แล้วแต่ว่าจิต
มีความโน้มเอียงไปในทางกุศลหรืออกุศล
ดังนั้น มโนวิญญาณในเรื่องนี้จึงหมายถึงชวนจิต(ชวนะ)ที่เสพอารมณ์ในทางดีหรือไม่ดี
และจิตอันเป็นที่อาศัยเกิดของมโนวิญญาณ ก็ืคือ อาวัชชนจิตนั้นเอง
ปัจจัยสำคัญที่ก่อให้เกิดมโนวิญญาณ คือ ธรรมารมณ์(สิ่งที่จิตคิดคำนึง) ธรรมารมณ์จะเกิดขึ้น
ทุกครั้งที่จิตคิดหรือใคร่ครวญเรื่องใดเรื่องหนึ่ง หากขาดธรรมารมณ์การทำงานของจิตก็เป็นไปไม่ได้
เช่น ในบางครั้งเราต้องการจะคิดแต่คิดไม่ออกเพราะจำรายละเอียดที่สำคัญไม่ได้ ดังนั้นวิถีจิต
จะเกิดขึ้นได้ต้องอาศัยปัจจัย ๓ อย่าง คือ ภวังคจิต อาวัชชนจิต และธรรมารมณ์
ในคัมภีร์อรรถกถาพระอภิธรรมปิฎกได้อุปมาการทำงานของจิตไว้ว่าเปรียบเหมือนแมงมุมชักใยไว้ดักแมลงแล้วมอบคอยอยู่ตรงกลาง เมื่อมีแมลงบินมาติดใย
แมงมุมก็จะวิ่งไปกินเหยื่อ แล้วก็กลับมาหมอบที่กลางข่ายใยตามเดิม ภวังคจิตหรือมโนวิญญาณ
ก็จะเช่นกัน มีหัวใจเป็นที่อยู่ที่อาศัยและมีโลหิตที่หัวใจสูบฉีดไปตามเส้นโลหิตทั่วร่างกายเป็นเครือข่าย
เมื่อรูปารมณ์มากระทบประสาทตา ก็ทำให้ภวังคจิตที่อยู่ในหัวใจเคลื่อนไหว เปลี่ยนเป็นจักขุวิญญาณ
เป็นต้นในจักขุทวารวิถี (วิถีทางจักขุทวาร) เมื่อวิถีจิตดับลงก็กลับสู่ภวังค์ใหม่อีก สำหรับสัททารมณ์
กับโสตปสาทรูป และคันธรมณ์กับฆานปสาทรูป เป็นต้น ก็เป็นไปในทำนองเดียวกัน
ด้วยเหตุดังกล่าว ภวังคจิตจึงทำหน้าที่คิดและรู้ เป็นที่ตั้งของการทำงานทางจิตของคนเราเมื่อมีรูปารมณ์มากระทบจักขุปสาทรูป จักขุวิญญาณย่อมเกิดขึ้นโดยอาศัยตาเป็นที่ตั้ง จากนั้น
มโนวิญญาณก็เกิดขึ้นพิจารณารูปารมณ์ ส่วนโสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ และชิวหาวิญญาณ
ก็เป็นไปในทำนองเดียวกัน โดยมีหู จมูก และลิ้นเป็นที่ตั้ง สำหรับกายวิญญาณนั้น มีขอบเขต
กว้างขวาง เพราะมีร่างกายทั้งหมดเป็นที่ตั้ง
ในขณะที่ไม่มีอารมณ์อื่นปรากฏชัด มโนวิญญาณจะเกิดขึ้นทำหน้าที่คิดนึกเรื่องราวต่างๆบางครั้งจึงเพลินอยู่กับความคิดจนกระทั่งไม่รับรู้อารมณ์อื่น การหมกมุ่นครุ่นคิดเรื่องสำคัญอาจทำให้
ถึงกับนอนไม่หลับได้ เพราะถูกครอบงำด้วยความคิดที่ผุดขึ้นมา เรื่องแล้วเรื่องเล่า โดยมีภวังคจิต
อาวัชชนจิต และธรรมารมณ์เป็นปัจจัยปรุงแต่ง แต่สำหรับผู้ปฏิบัติธรรมที่เจริญสติระลึกรู้สภาวธรรม
การคิดในทุกขณะที่เกิดขึ้น จะเห็นว่าความคิดนั้นก็มีการเกิดดับเป็นช่วงๆ
เช่นกัน
จากหนังสือ ปฏิจจสมุปบาทเหตุผลแห่งวัฏสงสาร
