.
.
อสาธารณลกฺขโณ เหตุ เหตุมีลักษณะไม่สาธารณะทั่วไป
หมายความว่า ถ้าเป็นเหตุจะต้องเป็นเหตุเฉพาะผลนั้น ๆ
ไม่เกี่ยวกับผลอื่น ๆ

สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย ถ้าเป็นปัจจัยเรียกว่าสาธารณะ
หมายถึงเป็นเหตุทั่ว ๆ ไป ที่ไม่ใช่จะเป็นเหตุแต่เฉพาะผลนั้นผลเดียว
ไม่ใช่เหตุเจาะจง คือ ธรรมบางอย่างก็เป็นเหตุให้กับสิ่งนั้นได้สิ่งเดียว

แต่ธรรมบางอย่างก็เป็นเหตุแก่ธรรมอื่น ๆ ได้ทั้งหมดเรียกว่าสาธารณเหตุ
ถ้าเป็นเหตุที่เกี่ยวกับสิ่ง ๆ เดียวท่านเรียกว่าเหตุ ถ้าเกี่ยวกับสิ่งทั่วๆ ไป
คือเป็นเหตุให้กับสิ่งอื่นด้วย ท่านเรียกว่า ปัจจัย อ้นนี้คือความแตกต่างระหว่างเหตุกับปัจจัย

เพราะฉะนั้น ท่านจึงตั้งคำถามขึ้นมาว่า ยถา กึ ภเว ?
ปัจจัยนั้นเช่นกับอะไร ?

ตอบว่า :- เป็นเหตุสนับสนุนไม่ใช่ เหตุปทัฏฐานนั้น
ท่านเปรียบเทียบกับเหตุภายนอกให้ดู ถ้าเห็น ยถา แสดงว่าโดยส่วนมาก
เป็นการอุปมา ซึ่งการอุปมา ในการยกตัวอย่างที่ชาวโลกรู้กันว่า
โลกูปมา (โลก+อุปมา) อุปมาทางโลก อุปมาเป็นรู้กันของชาวโลก


พีชํ - เมล็ดพืช อสาธารณํ - เป็นอสาธารณเหตุ เป็นสิ่งที่
ที่เฉพาะเจาะจง นิพฺพตฺติยา เพื่อการงอก องฺกุรสฺส แห่งต้น
อ่อนหรือหน่อ เมล็ดเป็นอสาธารณเหตุ เป็นเหตุให้เกิดหน่อเกิดขึ้น
เพราะฉะนั้น พืชหรือเมล็ดจึงเป็นเหตุปทัฏฐานแก่ องฺกุร (หน่อ)
ก็ พีช นี้แลเรียกว่า เหตุ เป็นเหตุเฉพาะเจาะจง
เท่ากับเป็นตัวการให้เกิดหน่อขึ้นมา

ปถวี อาโป จ สาธารณา. ดิน และน้ำเป็นสาธารณะ
(ความจริงโอช (ปุ๋ย)อีกอย่างหนึ่ง แต่ในที่นี้ไม่ได้บอกไว้)

พีช ปถวี อาโป ล้วนเป็นเหตัให้เกิดหน่อ พีช จัดเป็นเหตุ
ส่วนปถวีกับอาโปเป็นปัจจัย เพราะว่าปถวีกับอาโปนั้น
นอกจากจะเป็นเหตุให้หน่อแล้ว ยังเป็นเหตุให้เกิดอย่างอื่นได้ด้วย

จึงจัดเป็นสาธารณะ เรียกว่า เป็นเหตุที่ไม่เหมาะเจาะจงกับ
การเกิดขึ้นของหน่อ ไม่เหมือนเมล็ดพันธุ์ที่เป็นเหตุให้หน่อเกิดขึ้น
ได้อย่างเดียวให้เกิดอย่างอื่นไม่ได้ เช่น เมล็ดมะม่วงก็ทำให้เกิดแต่ต้นมะม่วง
ไม่ทำให้เกิดต้นไม้พันธุ์อื่น เพราะฉะนั้น เหตุกับปัจจัยจึงมีความแตกต่างกันิยู่

อันนี้ถ้าเราจะมองถึงความแตกต่างกันเราก็สามารถมองได้
แต่ถ้ามองว่าเหตุก็คือเหตุ ปัจจัยก็คือเหตุอย่างนั้นก็ไม่เป็นไร
เพราะถ้าใช้ในกรณีที่ศัพท์ ๒ ศัพท์มีความหมายเท่ากัน

เหตุ คือสภาพที่เป็นสิ่่งเดียวกันกับผล

องฺกุรสฺส หิ ปถวี อาโป จ ปจฺจโย สภาโว เหตุ.

หิ อธิบายว่า ปถวี และ อาโป เป็นปัจจัยให้แก่หน่อ(สภาโว ในที่นี้เท่ากับเมล็ดพืช)
เหตุ เป็นเหตุ คือสภาว เหตุ หมายถึง เหตุที่ปรากอยู่โดยเฉพาะเจาะจง ก็ได้แก่เมล็ดพืช
เพราะฉะนั้นหน่อจะเกิดขึ้นได้จะต้องอาศัยเหตุและปัจจัย ดินและน้ำเป็นปัจจัย
เมล็ดพืชเป็นเหตุ ด้วยเหตุและปัจจัยเหล่านี้จึงทำใ้เกิดต้นไม้อ่อนขึ้นมา

ต้นไม้อ่อนนี้เกิดขึ้นมาได้ก็เพราะอาศัยเหตุและปัจจัย อันนี้เป็นการแบ่งเหตุและปัจจัย
ให้มีความแตกต่างกัน อันนี้เป็นการอุปมาเปรียบเทียบกับสิ่งภายนอก

เอกกาลสมวธานํ ก็การอยู่รวมกันในเวลาเดียวกัน
ทุทฺธสฺส จ ของน้ำนม ทธิสฺส จ และนมส้ม น อตฺถิ ย่อมไม่มี

น้ำนมและนมส้ม ไม่สามารถจะเป็นอยู่ด้วยในเวลาเดียวกันได้
คือตอนเป็นน้ำนมก็ไม่เป็นนมส้ม ครั้นกลายเป็นนมส้มแล้วเขาก็ไม่เรียกน้ำนม ฉันใด

เอวเมวํ นตฺถิ เอกกาลสมวธานํ เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ

เอวเมวํ โดยทำนองเดียวกัน
นตฺถิ เอกกาลสมวธานํ การได้อยู่ร่วมกันในเวลาเดียวกัน
เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ ของเหตุและปัจจัย นตฺถิ ย่อมไม่มี


น้ำนมนี้เปรียบเหมือนกับเหตุ ส่วนนมส้มเปรียบเหมือนกับปัจจัย
เหตุปัจจัยจะเกิดคนละขณะกัน จึงไม่สามารถที่จะอยู่ร่วมกันได้
น้ำนมกับนมส้ม อันนี้เป็นการอุปมาอีกนัยหนึ่ง ซึ่งหมยความว่าเหตุ
ย่อมเกิดขึ้นก่อน ส่วนที่เกิดขึ้นทีหลังท่านเรียกว่าปัจจัย

ดังนั้น สิ่งที่เกิดขึ้นเป็นเบื้องต้น เป็นมูล ท่านเรียกว่า เหตุ
ส่วนที่เกิดขึ้นรองหรือเกิดทีหลัง เป็นปัจจัย หรือเรียกว่า ผล ก็ได้
แต่ว่าในตัวของผลนั้นก็ยังเป็นเหตุให้กับสิ่งอื่นได้ เพราะว่านมส้ม
นอกจากจะเป็นผลของน้ำนมแล้ว ยังเป็นเหตุให้เกิด เนยใส ตามลำดับ
ส่วนนมส้มก็เรียกว่าปัจจัย

ปัญจโครส ที่ทำมาจากผลิตโค ๕ อย่าง

ขีรํ (น้ำนม) เป็นเหตุให้เกิด ทธิ(นมส้ม)เป็นปัจจัยให้เกิด ฆตํ(เนยใส)
เป็นปัจจัยให้เกิด ตกฺกํ(เปรียง)เป็นปัจจัย โนนิตํ(นมข้น) รวมเรียกว่า ปัญจโครส
ก็ปัญจโดรส ๕ อย่างนี้จะไม่เกิดพร้อมกัน ฉะนั้น นมสด(ขีรํ) เป็นต้นเหตุ
นมส้ม(ทธิ)เป็นปัจจัย เนยใส(ฆตํ)ก็เป็นปัจจัยเหมือนกัน และเปรียง(ตกฺกํ)
นมข้น(โนนีตํ)ก็เป็นปัจจัยเหมือนกัน

คำว่า "ปัจจัย" หมายความว่าเป็นเหตุต่อ ๆ กันไป ส่วนต้นเหตุท่านเรียกว่า เหตุ
เหตุที่เกิดต่อจากต้นเหตุ เรียกว่า ปัจจัย ซึ่งนัยแรกนั้นหมายเอาเหตุปัจจัย
แบบที่เป็นบริวารลักษณะ

ส่วนนัยที่ ๒ นี้ เหมือนกับว่าหมายเอาเหตุที่รับช่วงกันมาคือ
เหตุแรกหรือ ต้นเหตุเรียกว่า เหตุ
ส่วนที่เกิดจากต้นเหตุนั้น ซึ่งเป็นผลของต้นเหตุนั้นแหละ
ท่านเรียกว่า ปัจจัย ในฐานะที่สามารถทำให้สิ่งอื่นเกิดขึ้นได้อีก

แต่ถ้าถามว่า ทธิ เป็นผลไหม? ก็ต้องตอบว่า
เป็นผลเหมือนกัน ก็เป็นผล ขีรํ เพราะฉะนั้นจึงสรุปได้ว่า
สภาวธรรมนั้น ย่อมเป็นได้ทั้งเหตุ ทั้งผล ขึ้นอยู่กับว่าเราจะสัมพันธ์
เข้ากับเข้ากับสิ่งไหนเท่านั่นเอง ถ้าเรานำไปสัมพันธ์กับสิ่งนั้นที่มันมาแต่ก่อน
ก็จัดว่าเป็นผล แต่ถ้ามองในแง่ที่จะทำให้สิ่งอื่นเกิดขึ้นก็จัดเป็น เหตุปัจจัย
ดังนั้น การจัดเป็นเหตุเป็นผลจึงขึ้นอยู่กับว่าเราจะสัมพันธุ์สิ่งนั้นเข้ากับสิ่งใด

ขออนุโมทนาสาธุนะครับ