เวไนยสัตว์แบ่งเป็น ๓ ประเภท คือ
๑. อุคฺฆฏิตญฺญู ๒. วิปญฺจิตญฺญู ๓. เนยฺย
(ส่วน ปทปรม ไม่ถือว่าเป็นเนยฺย)

ปฏิปทา ๔
๑. ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญญา สำหรับเนยยบุคคล
๒. ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญญา สำหรับวิปัญจิตัญญูบุคคล
๓. สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญญา สำหรับวิปัญจิตัญญูบุคคล
๔. สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญญา สำหรับอุคฆฏิตัญญูบุคคล

บุคคล ๔ ก็คือ บุคคลผู้ปฏิบัติ หมายถึงบุคคลผู้ภาวนา
ไม่ว่าจะเป็น สมถะ หรือวิปัสสนา ก็คือผู้ปฏิบัติทั้งสิ้น
บุคคลผู้ปฏิบัติ ๔ จำพวก ปฏิบัติด้วยปฏิปทา ๔

มนฺโท เป็นผู้ไม่ปราศเปรื่อง(มีโมหะมากไม่มีปัญญา)
ตณฺหาจริโต มีอุปนิสัย ค่อนข้างโลภ นิยฺยาติ ย่อมออกจากวัฏฏทุกข์
(ทุกฺขาย ปฏิปทา ทนฺธาภิญญาย ด้วยการปฏิบัติที่ยากลำบาก และบรรลุก็เชื่องช้า

อนึ่การนับช่วงความห่างของระยะเวลาระหว่างปฏิปทากับอภิญญา
นับอย่างไร ขอให้ดูรูปภาพประกอบ

สมมุติว่า ในกรณีของคนที่เข้าฌานหรือได้ฌาน
การปฏิบัติเริ่มต้นตั้งแต่การบริกรรมกสิณ ไปจนใกล้จะบรรลุฌาน
ซึ่งเป็นช่วงที่เรียกว่า อุปจารฌาน ก็ช่วงนี้แหละเรียกว่าปฏิปทา
นั่นหมายความว่าตั้งแต่เริ่มต้นกำหนดกสิณ กำหนดภาวนา
อะไรก็แล้วแต่จนถึงช่วงที่ใกล้จะได้ฌาน ช่วงนี้เรียกปฏิปทา

ส่วน อภิญญา หมายถึงช่วงได้ฌานแล้ว คือนับตั้งแต่อุปจาระ
จนถึงอัปปนา ช่วงนี้แหละท่านเรียกว่า"อภิญญา" อภิญญานี้ไม่ได้หมายถึง
"อภิญญา ๖"ตามที่เข้าใจโดยทั่วไป แต่ในที่นี้หมายถึงการบรรลุ
จึงจะสามารถอธิบายแนวนี้ได้ ถ้าถือเอาโดยไม่แยกแยะมันก็จะเกิดขัดกัน
เพราะ"อภิญญา ๖ นั้น" จะต้องเข้าจตุตถฌานก่อน

อภิญญาในที่นี้แปลว่า "การเข้าถึง" ถ้าเป็นฝ่ายฌาน ก็หมายถึงการได้ฌาน
ถ้าเป็นสายวิปัสสนา ก็หมายถึ การบรรลุมรรคผล

ปฏิปทา ๔/ ปฏิปทา ๒

๑. ทุกขา ปฏิปทา ทันธาภิญญา เรียกว่า สมถปุพพังคมปฏิปทา
(ผู้ปฏิบัติยาก(เนยฺย)
๒. ทุกขา ปฏิปทา ขิปปาภิญญา เรียกว่า สมถปุพพังคมาปฏิปทา
(ผู้ปฏิบัติยาก)(วิปญฺจิตญฺญู)
๓. สุขา ปฏิปทา ทันธาภิญญา เรียกว่า วิปัสสนาปุพพังคมปฏิปทา
(ผู้ปฏิบัติง่าย)(วิปญฺจิตญฺญู)
๔. สุขา ปฏิปทา ขิปปาภิญญา เรียกว่าวิปัสสนาปุพพังคมปฏิปทา
(ผู้ที่ปฏิบัติง่าย)(อุคฺฆฏิตญฺญู)

ทุกขา ปฏิปทา ทันธาภิญญา และทุกขาปฏิปทา ขิปปาภิญญา
เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า สมถปุปพพังคมา ปฏิปทา คือ ปฏิปทาที่มีสมถะนำหน้า
พวกที่ทุกขาปฏิปทา ปฏิบัติบาด ท่านให้เจริฐสมาธิก่อน เพราะฉะนั้น
บุคคลใดที่ปฏิบัติยาก ปฏิบัติไปก็มีแต่อุปสรรคต่างไ อย่างเช่น ในขณะปฏิบัติ
อาจมีนิวรณ์อะไรต่างๆ อาขมีหลายเหตุหลายปัจจัย เช่นอาขมีเวทนากล้า หรืออะไรต่างๆ
ที่มารบกวนจิตไม่ให้มีสมาธิได้ อันนี้เรียกว่า ทุกขา ปฏิปทา มี ๒ นัย คือ
ทนฺธาภฺญา, ขิปฺปาภิญฺญา, ทั้งสองนี้ เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า สมถปุพพังคมาปฏิปทา
ฉะนั้น ปฏิปทาสมารถแบ่งออกเป็น ๒ คือ

(๑) สมถปุพพังคมา ปฏิปทา
(๒) วิปัสสนาปุพพังคมา ปฏิปทา

เมื่อนักศึกษานำฝ่ายสมถะ กับวิปัสสนา ไปเปรียบเทียบข้อความ
แปลเมื่อสักครู่ โดยเอาบุคคลมาจับอีก ก็จะเห็นว่าบุคคลใดย่อมออกจากสัฏฏทุกข์
ด้วยสมถปุพพังคมา ปฏิปทา บุคคลนั้นก็คือผู้ที่ออกจาดทุกข์ด้วย
ทุกขา ปฏิปทา ทันธาภิญญา หมายถึงนั่นเอง ซึ่งก็ได้แก่ เนยยบุคคล
และ ด้วย ทุกขา ปฏิปทา ขิปปาภิญญา ซึ่งก็หมายถึง วิปัญจิตัญญูบุคคล

ส่วนบุคคลใดย่อมออกจากวัฏฏทุกข์ ด้วย สมถปุพพังคมา ปฏิปทา
ด้วย สุขาปฏิปทา ทันธาภิญญา บุคคลนั้นได้แก่ วิปัญจิตัญญูบุคคล
ส่วนผู้ที่ออกจากวัฏฏทุกข์ด้วย สัขา ปฏิปทา ขิปปาภิญญา หมายถึง อุคฆฏิตัญญูบุคคล
นี้เป็นการแบ่งตามบุคคล เนยยบุคคลจะไปอยู่ใน สมถปุพพังคม ปฏิปทา

ซึ่งการเจริญวิปัสสนาได้ต้องเจริญสมถะก่อน (เจริญสมาธิก่อน)
เพราะฉะนั้น เขาจึงถือว่า สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตา ปชานาติ
เมื่อมีจิตมีสมาธิดีแล้ว ก็จะเห็นตามความเป็นจริง (หมายความว่าจะเกิดวิปัสสนาญาณ)

ในกรณีของอุคฆฏิตัญญู
เขาไม่ไปเจริญสมถะก็สามารถบรรลุได้
เพราะปัญญาเฉียบแหลมอยู่แล้ว
ท่านบอกว่าในบรรดาบุคคลประเภทเหล่านี้
ข้างบนสองจำพวกนนั้น (เนยยบุคคล วิปัญจิตัญญูบคคล)

ให้สั่งสอนหรือแนะนำด้วยนันทิยาวัฏฏนัย
นนฺทิ เป็นชื่อดอกไม้ เขาเรียกว่า "ดอกเซ่ง" มีลักษณะ
ซ้อนกันไปซ้อนกันมา อาวัฏฏะ แปลว่า หมุน
ฉะนั้น นันทิยาวัฏฏะ จึงแปลว่า หมุนสลับซับซ้อนดุจดอกเซ่ง
ด้วยว่า ตัณหากับอวิชชา จะหมุนไปโดยหาจุดจบ
และจุดเริ่มต้นไม่ได้

นนฺทิ แปลตามศัพท์ว่า ตัณหา อาวัฏฏ หมุน
นันทิยาวัฎฎนัย จึงหมายถึงนัยที่แสดง
การหมุนเวียนของตัณหา ที่แปลไปนี้เป็นการแปล
ไปตามศัพท์ ความจริงแล้ว นันทิยาวัฏฏนัยนี้ หมายถึง


นัยที่ต้องการสั่งสอน เช่นอบรมสั่งสอนดังนี้ คือ
ถ้าเป็นตัณหาให้ละด้วยสมถะ ถ้าเป็นอวิชชาให้ละด้วย
วิปัสสนา นัยที่แสดงการประกอบนี้แลท่านเรียก
นันทิยาวัฏฏนัย ก็หมายความว่า ก็ต้องบุคคลประเภทนี้
ด้วยสมถะ และวิปัสสนา

กล่าวคือให้บุคคลสองจำพวกนี้(เนยยบุคคล และวิปัญจิตัญญูบุคคล)
ประเภทนี้ให้ใช้ นันทิยาวัฏฏนัย คำว่า นันทิยาวัฏฏนัย
นั้นหมายความว่า ถ้าประสงค์จะให้ละตัณหาก็ให้สอนสมถะ
และถ้าประสงค์ให้ละอวิชชาก็สอนวิปัสสนา
ซึ่งถ้าสอนได้ตรงก็จะสะดวกที่สุด

ที่จริงจะสอนด้วยนัยอื่นก็ได้ แต่การสอนแบบ นันทิยาวัฏฏนัย นี้
เป็นการสอนที่สะดวกกว่าอย่างอื่น ท่านจึงให้สอนด้วยนันทิบาวัฏฏนัย
จริง ๆ แล้วไม่ใช่ว่าจะสินนัยอื่นไม่ได้ แต่เนื่องจากว่าถ้าสอนด้วย
นันทิยาวัฏฏนัยแล้วจะทำให้สอนได้ง่าย ฉะนั้นท่านจึงแนะนำว่าควรสอน
ด้วยนันทิยาวัฏฏนัย ตือการสอนให้ละตัณหาด้วยสมถะภาวนา
ละอวิชชาด้วยวิปัสสนา นั่นหมายความว่าให้เจริญสมถะ

แล้วก็เจริญวิปัสสนาตามหลัง
(สมถปุพฺพงคม ปฏิปทา ให้เจริญสมถะก่อนแล้วมาเจริญวิปัสสนาตามหลัง)
อันนี้สำหรับเนยยบุคคลกับวิปัญจิตัญญูบุคคล แต่ในส่วนของ
วิปัญจิตัญญูบุคคลนั้นต้องแบ่งออกเป็น ๒ พวก พวกแรก คือ
ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อยู่ในสมถปุพฺพงฺคมปฏิปทา
พวกที่ ๒ คือ สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา อยู่ในวิปสฺสนาปุพฺพงคมปฏิปทา

ปัญญาชนกับวิปัสสนาปุพพังคมปฏิปทา
เบ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ บุคคลทั้งหลายเหล่าใด
ที่ออกจากวัฏฏทุกข์ด้วยปฏิปทาที่มีวิปัสสนานำหน้า

พระธรรมกถึกควรสอนบุคคลเหล่านั้นด้วยสีหวิกกีฬิตนัย
(สีห-ราชสีห์,ผู้ประเสริฐ วิกฺกีฬิต-ความงามเยื้องกาย
ของราชสีห์(ของผู้ประเสริฐ หมายถึงพระพุทธเจ้า)
การอยู่ของพระพุทธเจ้าเหมือนการอยู่ของราชสีห์

คำว่า สีหวิกฺกีฬิตนย นี้ ก็คือวิธีการอยู่ของพระพุทธเจ้า
เรียกว่า "สีหวิกฺกีฬิตน" พระอริยเจ้า เช่น พระพุทธเจ้า เป็นต้น
ทรงอยู่แบบไหน เช่นทางเจริญโพชฌงค์ เข้าสมาบัติมีผล
หรือมีนิพพานเป็นอารมณ์ และละสิ่งที่ควรละ

วิธีการอยู่อย่างนี้เรียกว่า วิธีการอยู่แบบพระพุทธเจ้า
หรือที่เรียกว่า การอยู่แบบ สีหวิกกีฬิตนัย

หากจะถามว่า ทำไมจึงต้องสั่งสอนด้วย สีหวิกกีฬิตนัย
คำตอบก็คือ เพราะ สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ข้อนี้
มี อุคฺฆฏิญฺญู ซึ่งเป็นผู้ตรัสรู้เร็วรวมอยู่ด้วย เรียกว่า
ไม่จำเป็นจะต้องสอนสมถะ แต่สอนวิปัสสนาเลย

ดูตามนี้จะเห็นว่า ปฏิปทาเป็นเหตุให้สั่งสอนแบบนี้
ผู้ออกจากวัฏฏทุกข์ด้วยปฏิปทานี้ หากได้รับการสั่งสอน
ด้วยสีหวิกกีฬิตนัยเช่นนี้ก็จะบรรลุได้โดยไม่ยาก
นิยฺยนฺติ ออกจากวัฏฏะด้วยปฏิปทานี้ กล่าวคือ ให้สั่งสอน
ด้วยนัยนี้

พึงสั่งสอนพึงนำไปด้วยนัยนี้ พึงสั่งสอนด้วย สีหวิกกีฬิตนัย
นั่นหมายความว่า ผู้มีปัญญาย่อมออกจากวัฏฏะทุกข์
ด้วยวิปัสสนา ปุพพังคมา ปฏิปทา

นี้ถือว่าเป็นอุคฆฏิตัญญู และวิปัญจิตัญญู เป็นผู้มีปัญญา
เฉียบแหลมกว่าบุคคลข้างต้น ๒ พวกนั้น เพราะฉะนั้น
เวลานำไปประกอบกับนัย ก็ให้นำนัยที่เรียกว่า ของผู้มีปัญญา
(คือ สีหวิกกีฬิต) มาแสดงเป็นนัยของพระพุทธเจ้า

พระพุทธเจ้าอยู่ด้วยการเจริญโพชฌงค์ โดยมีผล
หรือนิพพานเป็นอารมณ์ ละสิ่งที่ควรละ ฉะนั้น
ผู้มีปัญญาก็ควรอยู่อย่างนี้ อย฿อย่างอารมณ์ที่ไม่มีกิเลส
เป็นการเทีบบกันกับนัยโดยการนำเอานัยมาประกอบกัน
กับบุคคล คือ บรรดานัยที่ในเนตติมี ๕ นัย

นั้นพึงทราบว่า นันทิยาวัฏฏนัยและสีหวิกกีตนัย
ก็เป็นอย่างหนึ่งซึ่งนัย ๕ ประการนี้ ท่านแสดงไว้ในหน้า ๕
ของ เนตฺติ เปฏโก ฉบับ มจร. ใน นยสังเขป ท่านจะบอก
ว่านัยทั้ง ๕ มี นันทิยาวัฏฏนัย เป็นต้น นั้นก็คือ

การนำเอานัยมาจับคู่กับบุคคล หรือเทสนา ซึ่งจะได้รับ
การกล่าวไว้ ณ ที่นี้โดยสังเขป นันทิยาวัฏฏนัย
พึงทราบตามบาฬีต่อไปนี้