ในคำว่า เพราะอายตนะเป็นปัจจัยจึงมีผัสสะ นั้น มีคำอธิบายไว้ดังนี้
เบื้องต้น อายตนะ ๕ มีจักขายตนะเป็นต้น เป็นปัจจัย ๖ อย่าง คือ
นิสสยปัจจัย
ปุเรชาตปัจจัย
อินทริยปัจจัย
วิปปยุตตปัจจัย
อัตถิปัจจัย
และอวิคตปัจจัย แก่ผัสสะ ๕ อย่าง โดยจำแนกเป็นจักขุสัมผัสเป็นต้น

เบื้องหน้าแต่นั้นพึงอธิบายอายตนะ ๑ คือมนายตนะที่เป็นวิบากเป็นปัจจัย ๙ อย่าง คือ
สหชาตปัจจัย
อัญญมัญญปัจจัย
นิสสยปัจจัย
วิปากปัจจัย
อาหารปัจจัย
อินทรียปัจจัย
สัมปยุตตปัจจัย
อัตถิปัจจัย
และ อวิคตปัจจัย แก่มโนสัมผัสที่เป็นวิบากซึ่งมีหลายประเภท

ส่วนในบรรดาอายตนะภายนอกนั้น รูปายตนะเป็นปัจจัย ๔ อย่างคือ
อารัมมณปัจจัย
ปุเรชาตปัจจัย
อัตถิปัจจัย
และอวิคตปัจจัย แก่จักขุสัมผัส อายตนะที่เหลือมีสัททายตนะเป็นต้น
เป็นปัจจัยแก่สัมผัสที่เหลือมีโสตสัมผัสเป็นต้น อย่างนั้น

ส่วนอายตนะเหล่านั้นด้วย ธัมมายตนะด้วย เป็นปัจจัยแก่มโนสัมผัสเหมือนอย่างนั้น
และโดยเป็นเพียงอารัมณปัจจัยเท่านั้น บัณฑิตพึงอธิบาย อายตนะภายนอก ๖ อย่าง
ความเป็นปัจจัยแก่ผัสสะนี้ได้ตามที่ควร ด้วยประการดังกล่าวมานี้แล

นักปราชญ์ทั้งหลายกล่าวชีวิตนั้นแลว่าเป็นของน้อย
ไม่ยั่งยืน มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา
ทั้งคนมั่งมีและคนยากจน
ย่อมถูกต้องผัสสะเหมือนกัน

ทั้งคนพาลและคนฉลาด
ก็ต้องถูกผัสสะเหมือนกันทั้งนั้น

แต่คนพาลถูกอารมณ์ที่ไม่พอใจเบียดเบียน ย่อมอยู่เป็นทุกข์เพราะความเป็นพาล

ส่วนนักปราชญ์อันผัสสะถูกต้องแล้ว ย่อมไม่หวั่นไหว

เพราะฉะนั้น
ปัญญาจึงจัดว่าประเสริฐกว่าทรัพย์

เพราะปัญญาเป็นเหตุให้บรรลุนิพพาน

รัฏฐปาลเถรคาถา