สายหยุด หยุดกลิ่นฟุ้งยามสาย
พระราชนิพนธ์เรื่อง ‘เงาะป่า’ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 มีตอนหนึ่งที่ได้ทรงกล่าวถึง ‘สายหยุด’ ไว้ว่า
“...สายหยุดดอกย้อยห้อยพวงยาน กลิ่นซาบซ่านนาสาดอกน่าเชย...”
สายหยุด มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Desmos chinensis Lour. อยู่ในวงศ์ Annonaceae มีชื่อเรียกอื่นๆ เช่น กล้วยเครือ, เครือเขาแกลบ, สาวหยุด, เสลาเพชร เป็นต้น เป็นไม้รอเลื้อยหรือไม้พุ่ม ซึ่งสามารถเลื้อยเกาะไม้อื่นได้ไกล มักแตกกิ่งก้านสาขาที่ส่วนยอด และแผ่กิ่งก้านออกไปรอบๆ เป็นบริเวณกว้าง กิ่งอ่อนสีน้ำตาลมีขนปกคลุม เมื่อแก่จะมีสีดำเป็นมัน ใบเป็นใบเดี่ยว รูปรีแกมรูปหอก เรียงสลับ ผิวใบสีเขียวเข้มเป็นมัน มีใบดก
ส่วนดอกจะออกตามซอกใบห้อยย้อย เป็นดอกเดี่ยว มีกลีบดอก 5-6 กลีบ แต่ละกลีบจะบิดงอ กลีบรองดอกสั้น เกสรตัวผู้และเกสรตัวเมียอยู่บนฐานกลางดอก เมื่อดอกอ่อนเป็นสีเขียว พอแก่จัดจะเปลี่ยนเป็นสีเหลือง ออกดอกตลอดปี และยิ่งต้นที่มีอายุมากก็จะยิ่งออกดอกมาก และขนาดของดอกก็จะใหญ่ขึ้นและมีสีเหลืองเข้มขึ้นด้วย ดอกสายหยุดจะเริ่มส่งกลิ่นหอมจัดในยามรุ่งอรุณ และกลิ่นจะค่อยๆ จางลงจนหมดกลิ่นในยามเที่ยงวัน
สำหรับผลนั้นเป็นผลสด มีเนื้อจะออกรวมเป็นกลุ่ม เป็นผลย่อยกลมรี มีส่วนคอดเป็นข้อๆ คล้ายลูกประคำ ผลอ่อนมีสีเขียว และเปลี่ยนเป็นสีแดงเมื่อแก่ จนกระทั่งเป็นสีดำเมื่อสุก ภายในมีเมล็ดกลม ขยายพันธุ์โดยการเพาะเมล็ดหรือตอนกิ่ง
โดยทั่วไปมักจะปลูกสายหยุดเป็นซุ้มใกล้รั้วบ้าน เพราะเป็นไม้ประดับที่มีกลิ่นหอม และสามารถตกแต่งให้เป็นซุ้มตามต้องการได้ ในด้านของสรรพคุณพืชสมุนไพรนั้น จะใช้ดอกสกัดทำน้ำมันหอมระเหย บำรุงหัวใจ ส่วนต้นและรากใช้รักษาอาการติดยาเสพติด รากใช้แก้อาการท้องเสีย
มีโคลงสี่สุภาพบทหนึ่งในวรรณคดีเรื่อง ‘ลิลิตตะเลงพ่าย’ อันถือเป็นสุดยอดของลิลิต ซึ่งสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส (พระองค์เจ้าวาสุกรี สุวณฺณรํสี) สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๗ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ได้ทรงนิพนธ์ไว้ โดยกล่าวเปรียบเทียบ ‘สายหยุด’ กับ ‘ความรัก’ ไว้ดังนี้
สายหยุดหยุดกลิ่นฟุ้ง ยามสาย
สายบ่หยุดเสน่ห์หาย ห่างเศร้า
กี่คืนกี่วันวาย วางเทวษ ราแม่
ถวิลทุกขวบค่ำเช้า หยุดได้ฉันใด
จากโคลงบทนี้ ทำให้นึกถึงคำที่พระพุทธองค์ได้ตรัสไว้ว่า
ปิเยหิ วิปปะโยโค ทุกโข
หมายถึง ความพลัดพรากจากสิ่งเป็นที่รักที่พอใจก็เป็นทุกข์
ได้เรียนรู้ธรรมชาติของต้นไม้อย่าง ‘สายหยุด’ กันแล้ว จะทำให้เราหยุดคิดอะไรได้บ้างไหม ก่อนที่จะสายเกินไป จนไม่มีโอกาสได้คิดและลงมือทำ
......................................................
จากหนังสือพิมพ์ธรรมลีลา ฉบับที่ 75 ก.พ. 50 โดย เรณุกา
โดย ผู้จัดการออนไลน์ 31 มกราคม 2550 14:51 น.
เจริญในธรรม