บัญญัติ คือ คำเรียกขาน ชื่อเรียก คำกำหนดที่วางไว้

เช่น ชื่อเรียกว่า พื้นดิน ภูเขา รถ คน ทิศเหนือ ทิศใต้ หลุม บ่อ เกาะ แหลม เป็นต้น

ซึ่งตัวจริงของสิ่งที่บัญญัติเรียกนั้น เป็นของมีจริงก็มี ไม่มีอยู่จริงก็มี

แต่จะมีหรือไม่มีก็ตาม

คำบัญญัตินั้น ก็เป็นกาลวินิมุต คือ ไม่ขึ้นต่อกาล และไม่พินาศ เช่น ช่องว่างที่ลึกลงไป

ในแผ่นดิน เราเรียกว่า หลุม

ช่องเช่นนั้นมีที่ไหน เมื่อใด ก็เรียกว่า หลุม คงที่เสมอไป

แต่หลุมต่างหากจากช่องในแผ่นดินหามีไม่ และหลุมเองทุกๆหลุมย่อมตื้นเขิน ย่อมพัง ย่อมเปลี่ยน

แปลงไปกลายเป็นอื่นได้


หรือ เช่น สิ่งที่เรียกว่า สัญญา ย่อมเกิดดับเสื่อมสลายไป

แต่บัญญัติว่า สัญญา หาเสื่อมสลายไม่เพราะสิ่งที่มีภาวะนั้น เกิดขึ้นที่ไหน เมื่อใด ก็เรียกว่า

สัญญา เสมอไป (ถ้าได้ตกลงไว้อย่างนั้น)

หรือ เช่น สิ่งที่เป็นร่างกาย ย่อมทรุดโทรมแตกสลายได้

แต่บัญญัติว่า กาย ย่อมคงที่ ของอย่างนั้น เกิดที่ไหนพบที่ไหน ก็เรียกอย่างนั้นตามบัญญัติ

ผู้ที่ไม่เข้าใจเรื่องบัญญัตินี้ อาจงงสับสน เมื่อได้ฟังคำว่า เวทนาไม่เที่ยง สัญญาไม่เที่ยง

เป็นต้น โดยจับไม่ถูกว่า เนื้อตัวของเวทนา และ สัญญาไม่เที่ยง หรือ บัญญัติของเวทนาและ

สัญญาไม่เที่ยง

ปรมัตถ์ ความจริงโดยปรมัตถ์ คือ จริงตามความหมายสูงสุด

ตามความหมายแท้อย่างยิ่ง หรือ ตามความหมายแท้ขั้นสุดท้ายที่ตรงตามสภาวะและเท่าที่พอจะกล่าว

ถึงได้ หรือ พอจะยังพูดให้เข้าใจกันได้ เพื่อสำหรับให้เกิดความรู้ ความเข้าใจเท่าทันความเป็นจริง

ของสิ่งทั้งหลาย คือ รู้จักสิ่งเหล่านั้นตามที่มันเป็น และเพื่อให้เกิดประโยชน์อย่างสูงสุด คือ

การหยั่งรู้สัจธรรม ที่จะทำให้ความยึดติดถือมั่นหลงผิดทั้งหลายสลายหมดไป ทำให้วางใจวางท่าที

ต่อสิ่งทั้งหลายอย่างถูกต้อง หลุดพ้นจากกิเลสและความทุกข์ มีจิตใจเป็นอิสระ ปลอดโปร่ง ผ่องใส

เบิกบาน มีความสุขที่แท้จริง สิ่งที่เป็นจริงโดยปรมัตถ์ เช่น นามธรรม รูปธรรม เวทนา

สัญญา สังขาร วิญญาณ หรือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน ผัสสะ เจตนา เอกัคคตา ชีวิตินทรีย์ ฯลฯ