คนลามกเท่านั้น โกรธตอบผู้ที่โกรธ
ผู้ไม่โกรธตอบผู้ที่โกรธย่อมชนะสงครามที่ชนะได้ยาก
ผู้ที่รู้ผู้อื่นโกรธ เป็นผู้มีสติสงบระงับได้
ชื่อว่า ประพฤติประโยชน์สองฝ่าย
คือทั้งของตนและทั้งของคนอื่น
(สํ. ส. เล่ม ๑๕/ข้อ ๖๓๓)



"ชนผู้เห็นแจ้งทั้งหลาย รู้ชัดด้วยดี
ซึ่งโทสะอันเป็นเหตุให้สัตว์ผู้ประทุษร้ายไปสู่ทุคติแล้วละได้
ครั้นละได้แล้วย่อมไม่มาสู่โลกนี้อีกในกาลไหนๆ"



เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงตรวจดูอัธยาศัย
ของบุคคลผู้มากด้วย "โทสะ"
จึงทรงแสดงพระสูตรนี้เพื่อระงับโทสะ
ฉะนั้นจึงตรัสว่า โทสํ ภิกฺขเว เอกธมฺมํ ปชหถ
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอละธรรมอย่างหนึ่ง คือโทสะได้ ดังนี้

ในบทเหล่านั้น บทว่า โทสํ ได้แก่
ความอาฆาตอันเกิดจากอาฆาตวัตถุ* ๑๘ อย่าง
คือ ๙ อย่างท่านกล่าวไว้ในพระสูตรโดยนัย
เป็นต้นว่า...อนตฺถํ เม อจรีติ อาฆาโต ชายติ
ความอาฆาตย่อมเกิดขึ้นว่า เขาได้ประพฤติความพินาศแก่เรา ดังนี้

และ ๙ อย่างอันตรงกันข้ามกับข้างต้น
เป็นต้นว่า อตฺถํ เม นาจริ เขาไม่ประพฤติ
สิ่งที่เป็นประโยชน์แก่เราดังนี้
กับสิ่งที่ไม่ใช่ฐานะมีตอและหนามเป็นต้น
รวมเป็น ๑๙ อย่าง อย่างใดอย่างหนึ่ง

ก็ความอาฆาตนั้นท่านกล่าวว่าเป็น "โทสะ"
เพราะอรรถว่าเป็นเหตุประทุษร้าย หรือลงมือประทุษร้ายเอง
หรือเพียงคิดประทุษร้ายเท่านั้น

"โทสะ" นั้นพึงเห็นว่ามีลักษณะดุร้าย
ดุจอสรพิษที่ถูกทุบ พึงเห็นว่า
มีความซ่านไปดุจถูกวางยาพิษ
พึงเห็นว่ามีลักษณะเผานิสัยของตนดุจไฟไหม้ป่า
พึงเห็นว่าเป็นการบำรุงความโหดเหี้ยม
ดุจศัตรูได้โอกาสแล้ว พึงเห็นว่าเป็นปทัฏฐาน
แห่งอาฆาตวัตถุตามที่กล่าวแล้ว
ดุจของบูดและน้ำมูตรที่เขาทิ้งแล้ว.


โทสสูตร : พระไตรปิฎก เล่มที่ ๒๕ หน้าที่ ๑๙๓ - ๑๙๔.
http://www.84000.org/tipitaka/attha/v.php?B=25&A=4419&Z=4433




*อาฆาตวัตถุสูตร


ดูกรภิกษุทั้งหลาย วัตถุแห่งความอาฆาต ๑๐ ประการนี้
๑๐ ประการ เป็นไฉน คือ บุคคลย่อมผูกความอาฆาตว่า

บุคคลโน้นได้ประพฤติสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่เราแล้ว ๑

กำลังประพฤติสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่เรา ๑

จักประพฤติสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่เรา ๑

ย่อมผูกความอาฆาตว่า บุคคลโน้นได้ประพฤติ
สิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ที่เป็นที่รักที่ชอบใจของเราแล้ว ๑

กำลังประพฤติสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ที่เป็นที่รักที่ชอบใจของเรา ๑

จักประพฤติสิ่งอันไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ที่เป็นที่รักที่ชอบใจของเรา ๑

ย่อมผูกความอาฆาตว่าบุคคลโน้นได้ประพฤติ
สิ่งอันเป็นประโยชน์แก่ผู้ที่ไม่เป็นที่รักไม่เป็นที่ชอบใจของเราแล้ว ๑

กำลังประพฤติสิ่งอันเป็นประโยชน์แก่ผู้ที่ไม่เป็นที่รักไม่เป็นที่ชอบใจของเรา ๑

จักประพฤติสิ่งอันเป็นประโยชน์แก่ผู้ที่ไม่เป็นที่รักไม่เป็นที่ชอบใจของเรา ๑

ย่อมโกรธในที่ไม่ควร ๑

ดูกรภิกษุทั้งหลาย วัตถุแห่งความอาฆาต ๑๐ประการนี้แล ฯ


: พระไตรปิฎก เล่มที่ ๒๔ หน้าที่ ๑๕๑ - ๑๕๒.
http://www.84000.org/tipitaka/pitaka2/v.php?B=24&A=3511&Z=3524



การปลดเปลื้องความอาฆาต

"ดูกรภิกษุทั้งหลาย ธรรมเป็นที่ระงับความอาฆาต
ซึ่งเกิดขึ้นแก่ภิกษุโดยประการทั้งปวง ๕ ประการนี้
๕ ประการเป็นไฉน คือ

ความอาฆาตพึงบังเกิดขึ้นในบุคคลใด
พึงเจริญเมตตาในบุคคลนั้น ๑

ความอาฆาตพึงบังเกิดขึ้นในบุคคลใด
พึงเจริญกรุณาในบุคคลนั้น ๑

ความอาฆาตพึงบังเกิดขึ้นในบุคคลใด
พึงเจริญอุเบกขาในบุคคลนั้น ๑

ความอาฆาตพึงบังเกิดขึ้นในบุคคลใด
พึงถึงการไม่นึกไม่ใฝ่ใจในบุคคลนั้น ๑

ความอาฆาตพึงบังเกิดขึ้นในบุคคลใด
พึงนึกถึงความเป็นผู้มีกรรมเป็นของๆ ตน
ให้มั่นในบุคคลนั้นว่า ท่านผู้นี้เป็นผู้มีกรรมเป็นของๆ ตน
เป็นทายาทแห่งกรรม มีกรรมเป็นกำเนิด
มีกรรมเป็นเผ่าพันธุ์ มีกรรมเป็นที่พึ่ง
จักทำกรรมใด ดีก็ตาม ชั่วก็ตาม
จักเป็นทายาท (ผู้รับผล) ของกรรมนั้น ดังนี้ ๑

ภิกษุพึงระงับความอาฆาตในบุคคลนั้นด้วยประการฉะนี้ฯ"

อาฆาตวินยสูตรที่ ๑
http://www.84000.org/tipitaka/read/?22/161