ตามรอยเส้นทางเสด็จประพาสต้น เส้นทางนครปฐม-กาญจนบุรีในครั้งนี้ ผู้เขียนขอพาท่านไปกราบนมัสการพระเจดีย์และพระพุทธรูปที่สำคัญหลายแห่งในจังหวัดนครปฐมและจังหวัดกาญจนบุรี ตามรอยเมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ เสด็จประพาสไทรโยคครั้งแรกปี พ.ศ. ๒๔๒๐

ซึ่งยังคงเหลือร่องรอยให้สืบสาวเรื่องราวในครั้งอดีตได้ค่อนข้างมาก โดยทรงเสด็จประพาสไทรโยค-กาญจนบุรี ครั้งแรกเมื่อพระชนมายุ ๒๔ พรรษา ทรงประทับเรือเล็กจนกระทั่งสุดเขตจังหวัดนครปฐม และใช้เส้นทางทางบก (สถลมารค) เมื่อถึงจังหวัดกาญจนบุรี

การเสด็จประพาสไทรโยค เมืองกาญจนบุรี ในอดีตใช้เวลา ๒๓ วัน (ต่างจากปัจจุบันใช้เวลาเพียงแค่ ๑ วันเท่านั้น) ซึ่งนับว่าค่อนข้างทุรกันดารและลำบากมากเมื่อในอดีต เนื่องจากการคมนาคมยังไม่สะดวกสบายเหมือนในปัจจุบัน กอปรกับภูมิประเทศโดยเฉพาะจังหวัดกาญจนบุรีนั้น ยังคงเป็นป่า มีเสือและสัตว์ชุกชุม

ที่มาของคำว่า “เสด็จประพาสต้น”

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเล่าถึงมูลเหตุของการเสด็จประพาสต้น ร.ศ. ๑๒๓ ไว้ใน “จดหมายเหตุเสด็จประพาสต้น” เกี่ยวกับที่มาของคำว่า “เสด็จประพาสต้น” ว่า
มีมูลเหตุมาจากครั้งเสด็จประพาสต้น ร.ศ.๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) เส้นทาง สมุทรสงคราม-ราชบุรี

โดยเมื่อครั้งเสด็จถึงวัดเพลง จ.ราชบุรี ทรงซื้อเรือมาดประทุน ๔ แจวได้ลำ ๑ พระราชทานชื่อว่าเรือต้น ได้ยินรับสั่งถามให้แปลกันว่าเรือต้นแปลว่ากระไร บางท่านแปลว่าเรือเครื่องต้น บางท่านแปลว่าเรือทรงอย่างในเห่เรือว่า “ทรงเรือต้นงามเฉิดฉาย” ดังนี้ แต่บางท่านก็แปลเอาตื้น ๆ ว่าหลวงนายศักดิ์เป็นคนคุมเครื่องมหาดเล็กตามเสด็จ หลวงนายศักดิ์ชื่ออ้น รับสั่งเรียกว่า ตาอ้น ตาอ้น เสมอ คำว่าเรือต้นนี้ก็จะแปลว่า เรือตาอ้นนั้นเอง แปลชื่อเรือต้นกันเป็นหลายอย่างดังนี้ อย่างไรจะถูกฉันก็ไม่ทราบแน่... เริ่มเรียกการประพาสวันนี้ว่าประพาสต้น เลยเป็นมูลเหตุที่เรียกการประพาสไปรเวตในวันหลัง ๆ ว่าประพาสต้นต่อมา”

เส้นทางเสด็จ เริ่มต้นจากพระปฐมเจดีย์ จังหวัดนครปฐม (ผู้เขียนตามไปนมัสการเป็นสถานที่สุดท้ายของวัน ค่ะ) จากนั้นจึงเสด็จพระราชดำเนินเข้าเขตจังหวัดกาญจนบุรี โดยทรงแวะนมัสการพระแท่นดงรังเป็นแห่งแรก ก่อนที่จะเสด็จประพาสตามสถานที่สำคัญในเมืองกาญจนบุรีหลายแห่ง

จ.นครปฐม

วัดพระประโทณเจดีย์วรวิหาร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ประทับเรือเล็กล่องมาจากพระปฐม เจดีย์ตามคลองเจดีย์บูชา เมื่อวันที่ ๑ สิงหาคม ร.ศ.๑๒๓ ดังที่สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ เล่าไว้ในบันทึกว่า “...แล้วลงเรือล่องมาประพาสที่พระประโทน มาพบมิวเชียมใหญ่ซึ่งโจษกันว่ามีอยู่นั้นคือท่านสมภาร วัดพระประโทน เป็นผู้เก็บรวบรวมสะสมของโบราณที่ขุดได้ในแถวพระปฐมพระประโทนไว้มาก แต่ข่าวว่าเก็บซุกซ่อนมิได้ยอมให้ผู้หนึ่งผู้ใดดูเป็นอันขาด ครั้นเสด็จไปถึงไปถามถึงเรื่องของเก่า ท่านสมภารก็ยินดีเชิญเข้าไปในกุฏิ แล้วยกหีบห่อของโบราณที่ได้สะสมไว้ มาถวายให้ทอดพระเนตร และยอมให้ทรงเลือกแล้วแต่จะพอพระราชประสงค์ ทรงเลือกได้เครื่องสัมฤทธิ์ของโบราณ คือพระพุทธรูป เป็นต้น ซึ่งเป็นของแปลกดีหลายอย่าง...”

ทรงได้เสร็จ เนินวัดพระงาม ตั้งอยู่ที่วัดพระงาม(วัดโสดาพุทธาราม) ตำบลนครปฐม เป็นสถานที่ที่ค้นพบพระเจดีย์ขนาดสูงใหญ่สมัยทวาราวดี

และยังขุดค้นพบโบราณวัตถุต่างๆ เช่น พระพุทธรูปศิลาหักพัง พระเสมาธรรมจักร กวางหมอบ พระพุทธรูปสัมฤทธิ์ และพระพิมพ์ดินเผาซึ่งเป็นของเก่าแก่ ฝีมืองดงามมากยากจะหาที่อื่นเทียบได้ สมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า ที่เรียกว่า วัดพระงาม นั้นเพราะพระพุทธรูปดินเผาที่ขุดได้จากบริเวณวัดนี้งามเป็นเลิศนั่นเอง ปัจจุบันบางส่วนเก็บไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ และหลายชิ้นเก็บไว้ที่องค์พระปฐมเจดีย์ โบราณวัตถุที่ขุดค้นพบในบริเวณนี้ล้วนแต่เป็นวัตถุเก่าสมัยทวาราวดี ซึ่งเป็นสมัยเดียวกับวัตถุที่ค้นพบบริเวณองค์พระปฐมเจดีย์

เมื่อถึงจังหวัดกาญจนบุรี ทรงประพาสวัดพระแท่นดงรัง จ.กาญจนบุรี วัดโบราณ ซึ่งมีแท่นหินขนาดใหญ่ ที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นพระแท่นศักดิ์สิทธิ์ ที่พระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธ์ปรินิพพานที่นี่

"วัดพระแท่นดงรัง เป็นวัดโบราณซึ่งมีแท่นหินขนาดใหญ่ ที่มีตำนานที่แต่งขึ้นในภายหลังเพื่อเป็นเครื่องเจริญศรัทธากล่าวไว้ว่าเป็นพระแท่นศักดิ์สิทธิ์ที่พระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพาน หรือเป็นปูชนียสถานจำลองเครื่องหมายเหตุการณ์ปรินิพพานของพระพุทธเจ้า ณ สาลวโนทยาน ประเทศอินเดีย"

ภายในวัดมีสิ่งน่าสนใจหลายประการ เช่น มีพิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน พระพุทธบาทไม้ประดับมุก เนินเขาที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นที่ถวายพระเพลิง พระพุทธศรีอริยเมตไตรย องค์ใหญ่ เป็นต้น

นอกจากนั้น ทรงเสด็จวัดอินทาราม ที่บ้านหนองขาวจ.กาญจนบุรี
เป็นวัดโบราณ เคยเสด็จประพาสในพระราชนิพนธ์เสด็จประพาสไทรโยค กล่าวถึงบ้านหนองขาวว่า

“...ตั้งแต่บ้านน้อยนามาตลอด เพราะต้นไม้ที่ใหญ่ใหญ่ไม่ใคร่มี
บ้านแห่งใดรั้วไม้รวกสูงสูง อีกอย่างหนึ่งกลัวเสือนั้นเหลือทน
ไม่แต่เรือนเรือกสวนสิ้นทั้งนั้น พวกชาวบ้านมาดูอยู่นองเนือง
วัดหนองขาวคราวนี้ดีนักหนา อยู่ข้างขัดข้องเข็ญเห็นฝืดเคือง
ถูกแดดทอดนี้อ่อนด้วยร้อนจี๋ จนถึงที่หนองขาวที่หมู่คน
ด้วยกลัวฝูงขโมยจะมาปล้น แต่ก่อนมาวิ่งวนจนในเมือง
แต่บ่อน้ำก็กั้นคอกเขื่องเขื่อง ต่างตั้งเครื่องบูชาหน้าบ้านเรือน
เกิดปัญหาอย่างดีไม่มีเหมือน ดำเนินเรื่องปัญหาว่าดังนี้ …”

พระปฐมเจดีย์ซึ่งทรงเสด็จเป็นแห่งแรก ในนครปฐม ผู้เขียนแวะมากราบสักการะพระร่วงโรจนฤทธิ์ เป็นแห่งวสุดท้ายของวัน พระปฐมเจดีย์แห่งนี้เป็นที่เคารพบูชาของพุทธศาสนิกชนชาวไทย ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จฯ มายกยอดพระปฐมเจดีย์ เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ และโปรดให้ประดับกระเบื้องเคลือบสีทองพระมหาเจดีย์ทั้งองค์.. ดังนี้