ในวันรุ่งขึ้น ภิกษุทั้งหลายคุยกันในธรรมสภาถึงเรื่องพระเจ้าวิฑูฑภะว่า เมื่อความปรารถนาของพระองค์ยังไม่ถึงที่สุด พอสิ้นพระชนม์พร้อมด้วยบริวารเป็นอันมาก คือสิ้นพระชนม์ในขณะที่ยังมีความปรารถนาอื่นๆอยู่อีกมาก

ไม่เพียงแต่พระเจ้าวิฑูฑภะ มนุษย์อื่นๆ โดยทั่วไปก็ตายในขณะที่ยังมีมโนรสไม่สมบูรณ์ คือยังปรารถนาจะทำอะไรๆอีกตั้งหลายอย่าง ยังไม่ได้ทำ ความตายก็มาถึงเสียก่อน มนุษย์ส่วนใหญ่ต้องตายในขณะที่ยังไม่พร้อมจะตาย

พระพุทธเจ้าเสด็จมาสู่ธรรมสภา ทรงทราบเรื่องที่ภิกษุทั้งหลายสนทนากันแล้ว ตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย เมื่อมโนรสของสัตว์ทั้งหลายยังไม่ถึงที่สุด มัจจุราชคือความตายก็เข้ามาตัดชีวิตอินทรีย์ ชีวิตและอินทรีย์ อินทรีย์คือชีวิต เข้ามาตัดอินทรีย์คือชีวิตของสัตว์ทั้งหลายแล้วให้จมลงสมุทร คืออบาย 4 ดุจห้วงน้ำใหญ่หลากเข้ามาท่วมชาวบ้านผู้หลับอยู่ฉะนั้น

พระพุทธเจ้าตรัสดังนี้แล้ว จึงตรัสพระพุทธภาษิตว่า ปุปฺผานิเหว ปจินนฺตํ พยาสตฺตมนสํ นรํ สุตฺตํ คามํ มโหโฆ ว มจฺจุ อาหาย คจฺฉติ ซึ่งแปลความว่ามัจจุคือความตาย ย่อมพัดพาเอาบุคคลผู้มีใจข้องอยู่ในอารมณ์ต่างๆ ผู้เลือกเก็บดอกไม้คือกามคุณ 5 เหมือนห้วงน้ำใหญ่ ไหลหลากพัดพาเอาชาวบ้านผู้หลับอยู่ฉะนั้น

ขออธิบายเพิ่มเติมนะครับว่า ดอกไม้ในพระพุทธพจน์ที่ตรัสถึงนี้ หมายถึงกามคุณ 5 มีรูปเป็นต้น ยั่วยวนให้พวกภมร กล่าวคือมนุษย์ทั้งหลายหลงใหลใฝ่ฝันวนเวียนอยู่ คนที่รู้โทษของกามคุณแล้วอยากจะออก แต่มีเครื่องจองจำบางอย่างเช่นบุตร เป็นต้น คอยมัดมือมัดเท้ามิให้ออกไปได้

ส่วนคนใหม่ที่ยังไม่รู้รสก็ถูกแรงกระตุ้น ภายในและภายนอก คอยกระตุ้นเร่งเร้าให้อยากเข้าไป ในที่สุดก็ตกอยู่ในภาวะอย่างเดียวกันคือถูกจองจำ มีความเหน็ดเหนื่อยเมื่อยล้าเป็นอันมาก คนในอยากออกคนนอกอยากเข้า ที่เรียกว่าเลือกเก็บดอกไม้ คือกามคุณอยู่นั้น หมายความว่าเมื่อได้กามคุณมีรูปเป็นต้นแล้ว ก็หาได้พอใจในรูปนั้นไปนานเท่าไหร่ไม่ ใจก็ซัดส่ายไปในรูปในเสียงใหม่ต่อไปอีก เห็นรูปนั้นเสียงนั้นกลิ่นนั้นไม่น่าได้ อันนี้น่าได้น่าเป็น อันนี้น่าเป็นของเรา เหมือนคนเข้าสวนดอกไม้ เห็นดอกไม้สะพรั่ง ดอกนั้นก็น่าเก็บ ดอกนี้ก็น่าเก็บ น่าชมเชยไปเสียหมด เรียกว่าเป็นผู้หลงใหลอยู่ในสวนดอกไม้

นอกจากนี้ใจยังข้องในอารมณ์ต่างๆอีก เช่น ความติดข้องในสมบัติต่างๆ มีช้าง ม้า วัว ควาย นา สวน บ้านเรือน เป็นต้น บรรพชิตก็ยังมีบริขาร มีบาตรและจีวร หรือเสนาสนะที่สวยงามเป็นต้น รวมทั้งติดข้องในอาวาสและความเป็นใหญ่ ชื่อเสียงลาภสักการะและบริวาร อย่างนี้ก็เรียกว่าเป็นผู้มีใจข้องในอารมณ์ต่างๆ มัจจุคือความตายย่อมจะพัดพาบุคคลผู้นี้ไปยังห้วงน้ำลึก คืออบาย 4 เหมือนห้วงน้ำธรรมดาพัดพาชาวบ้านผู้หลับอยู่ ไม่รู้สึกตัว ให้จมลงไปในแม่น้ำ พัดพาออกสู่ทะเลลึก ต้องเป็นเหยื่อของสัตว์น้ำ มีปลาร้าย เป็นต้น

นี่คือขยายความพระพุทธภาษิตที่พระพุทธเจ้าตรัสว่า มัจจุคือความตายย่อมจะพัดพาเอาบุคคลผู้ข้องอยู่ในอารมณ์ต่างๆ ผู้เลือกเก็บดอกไม้คือกามคุณ 5 อยู่ เหมือนห้วงน้ำใหญ่พัดพาเอาชาวบ้านผู้หลับอยู่ฉะนั้น

เพราะฉะนั้น จึงไม่ควรประมาทว่าชีวิตยังอยู่ เรายังสามารถมีชีวิตอยู่ได้นาน ควรจะรีบขวนขวายทำสิ่งที่ควรทำ เว้นสิ่งที่ควรเว้น วันเวลายังมีอยู่สำหรับคนอื่นก็จริง แต่สำหรับตัวเราเอง จะมีเวลาสักเท่าไหร่ พรุ่งนี้จะมีหรือไม่สำหรับเรา ชั่วโมงหน้าจะมีหรือไม่สำหรับเรา วันหน้าจะมีหรือไม่ เราตั้งคำถามให้กับตัวเองอยู่เสมอ ถ้าอย่างนี้เราก็จะไม่ประมาท ไม่มัวเมา ไม่มีความทะนงตน เป็นอุบายอย่างหนึ่งที่จะลดอัสมิมานะลงมาได้

เมื่อปลงอัสมิมานะลงมาได้แล้ว ไม่ดูถูกผู้อื่น ไม่ดูถูกตัวเอง ไม่ต้องผูกไม่ต้องแก้ อตฺตํ นิรตฺตํ น หิ ตสฺส อตฺถิ ความยึดถือและความปล่อยวาง ไม่มีแก่ท่าน เพราะเหตุที่ว่า เมื่อไม่มีการยึดถือ ก็ไม่มีการปล่อยวาง ไม่ต้องแบกก็ไม่ต้องปลง การแบกและการปลงภาระไม่มีแก่ท่าน ใครก็ตามที่ต้องปลงภาระ ก็เพราะต้องแบกเอาไว้ ถ้าสิ่งใดที่เราไม่แบกก็ไม่ต้องปลง อย่างนี้ก็สบาย ไม่มีอัสมิมานะ

มีเทวตาภาษิตอยู่บทหนึ่ง จากสังยุตนิกาย สคาถวรรค พระไตรปิฎกเล่ม 15 ข้อ 19 เป็นเทวตาภาษิต ซึ่งพระพุทธเจ้าทรงรับรอง เพราะว่าท่านไปกล่าวต่อพระพักตร์ของพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า

ในโลกนี้ คนชอบถือตัว ย่อมไม่มีการฝึกตน ถือตัวก็คือ มานะ ความทะนงตน คนมีใจไม่มั่นคง ย่อมไม่มีความรู้ ผู้ประมาทแม้อยู่ในป่าคนเดียว ก็ข้ามพ้นมฤตยูไม่ได้ คือต้องเวียนว่ายตายเกิดอยู่นั่นแหละ นี่เป็นเทวตาภาษิต ในสังยุตนิกาย

ผมขออธิบายเพิ่มเติม คนอ่อนน้อมถ่อมตัว ย่อมจะฝึกตนได้ง่าย เพราะเขาพร้อมที่จะดูดซับสิ่งที่ดีเข้าหาตัวอยู่เสมอ ส่วนคนถือตัวมีมานะจัด กระด้าง มองไม่เห็นใครดีกว่าตน หรือเสมอตน อันนี้ก็เห็นไปเองไม่ใช่เป็นความจริง คือเห็นวิปริตไป ไม่ใช่ตามความเป็นจริง

คนที่มีมานะจัด กระด้าง มองไม่เห็นใครดีกว่าตนหรือเสมอตน ย่อมจะมีความประพฤติที่ตรงกันข้ามกับคนอ่อนน้อมถ่อมตน จึงไม่มีการฝึกตน

การฝึกตนนั้นเป็นสิ่งที่ดี พระพุทธองค์ทรงรับรองไว้ว่า ในหมู่มนุษย์ ผู้ที่ฝึกตนดีแล้ว ประเสริฐที่สุด พระพุทธภาษิตที่ผมพูดบ่อยๆว่า ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ ในหมู่มนุษย์ด้วยกัน ผู้ที่ฝึกตนดีแล้ว ประเสริฐที่สุด แต่น้อยคนนักที่จะฝึกตนได้ คนส่วนมากไม่ได้ฝึกตน ในสังคมมนุษย์จึงเกลื่อนกล่นไปด้วยคนไม่มีคุณภาพ

มีต่อ...

ความถ่อมตน

วิธีละมานะ มีอีกวิธีหนึ่งที่จะละมานะได้ดีก็คือความถ่อมตน นี่เป็นหลักทั่วไป ทำให้เราละอหังการ มมังการ มานานุสัย ความทะนงตน เพราะว่าความถ่อมตนเป็นสิ่งที่ตรงกันข้ามกับการมีมานะว่าเก่งกว่าเขา ดีกว่าเขา ยกตัวให้เลิศลอยกว่าผู้อื่น ผู้ใดก็ตามถ้าเผื่อยกตนข่มผู้อื่น และอวดว่าวิเศษกว่าผู้อื่น ก็จะประสบความเสียหาย พ่ายแพ้

ผู้ใดอ่อนน้อมถ่อมตน ก็จะประสบความสุขความเจริญ สังเกตดูที่ใบหน้าก็ได้ ใบหน้าเขาจะทอประกายแสงของความถ่อมตน น้ำเสียงก็บอกถึงความอ่อนน้อมถ่อมตน บางทีการเขียนหนังสือถึงผู้อื่น เช่น เราเขียนหนังสือถึงใครสักคนหนึ่ง ทำนองว่าเขียนถึงประวัติของบุคคลผู้นั้นๆ แต่ว่าถ้าไม่ระวังคนก็จะยกตัวติดเข้าไปด้วย ไม่ถ่อมตน ยกย่องผู้อื่นนั่นแหละ แต่ก็เป็นการยกย่องตัวเองไปด้วย ประกายแสงของสิ่งนั้นมันจะออกมา ทำให้คนอ่านเขาจับได้ ว่าที่แท้ก็ต้องการจะยกย่องตัวเอง ไม่ใช่การไปยกย่องผู้อื่น หรือมีการยกย่องผู้อื่นบ้าง แต่จุดประสงค์หลัก ก็คือยกย่องตัวเอง อย่างนี้ก็มี

ความอ่อนน้อมถ่อมตน เป็นสิ่งที่ต้องอาศัยสติปัญญา ควบคุมให้ผู้นั้นอ่อนน้อมถ่อมตัวได้ และจะทำให้เป็นคนมีความดี มีบุญวาสนาขึ้นมา จากการที่มีความอ่อนน้อมถ่อมตัว โดยมีสติปัญญาควบคุม

นี่เป็นสิ่งที่ต้องมองเห็นประโยชน์ ถ้าเรามองไม่เห็นประโยชน์ แล้วก็ทนไปเป็นวัวเป็นควาย อย่างนั้นมันก็ใช้ไม่ได้

ทำให้ทำสิ่งที่ทำได้ยาก ทำให้สละสิ่งที่สละได้ยาก สิ่งที่จะตามมาก็คือจะได้สิ่งที่ได้โดยยาก ก็คือได้คุณธรรม ได้ความดี ความถ่อมตนเป็นรากแก้วอย่างหนึ่งของมนุษย์ ทำให้มนุษย์เป็นคนเจริญรุ่งเรืองขึ้นได้ โดยที่ไม่มีใครขัดขวาง ไม่มีอุปสรรค ไม่มีปัญหา หรือมีปัญหาน้อยที่สุด เพราะความอ่อนน้อมถ่อมตน

นอกจากนี้ ความอ่อนน้อมถ่อมตนก็ทำให้ได้พร 4 ประการ ตามที่พระท่านให้พร ที่จริงแล้วก็ต้องปฏิบัติ อภิวาทนสีลิสฺส นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ อายุ วณฺโณ สุขํ พลํ ธรรม 4 ประการ คือ อายุ วรรณะ สุข กำลัง วรรณะคือผิวพรรณหรืออาโรคิยะก็ได้ ความไม่มีโรค วรรณะจะหมายถึงคำสรรเสริญก็ได้

ธรรม 4 ประการคืออายุ วรรณะ สุข พละ ย่อมจะเจริญแก่บุคคลผู้มีปกติอ่อนน้อมถ่อมตน อภิวาทนสีลิสฺส มีปกติอภิวาไหว้คนที่ควรไหว้ นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน อ่อนน้อมถ่อมตนต่อผู้ใหญ่ คือรู้จักว่าใครเป็นเด็กใครเป็นผู้ใหญ่ ไม่มีปลาสะ ไม่ตีเสมอ ไม่ยกตนเทียมท่าน ไม่ตีเสมอท่าน รู้จักวางตัว อ่อนน้อมถ่อมตน นี่ก็เป็นมงคล เอามงคลเข้าตัว แล้วก็ได้อานิสงส์คือ อายุ วรรณะ สุขะ พละ

ในที่บางแห่ง เช่น ในวัตตบท 7 กล่าวถึงว่าเทวดาชั้นดาวดึงส์ย่อมจะมีคุณธรรมเหล่านี้ มีข้อหนึ่ง มาตา เปติภรํ ชนฺตํ เลี้ยงมารดาบิดา กุเลเชษฐาปจายินํ เป็นคนอ่อนน้อมถ่อมตน ต่อผู้ใหญ่ในตระกูล คนที่จะมีความอ่อนน้อมถ่อมตนได้ก็จะต้องเป็นคนที่ฝึกตน ปราบตัวเองได้ แต่ส่วนมากทำไม่ได้ เพราะตัวมานะความทะนงตนจะคอยออกมาแสดงบทบาทของมัน ถ้าจะอ่อนน้อมถ่อมตน จะรู้สึกด้อย ความรู้สึกอันนี้ทำให้อ่อนน้อมถ่อมตนกับใครไม่เป็น ชอบอวดวิเศษ มานะว่าสูงกว่าเขา มานะว่าเสมอเขา มานะว่าต่ำกว่าเขา อย่างที่เคยพูดมาหลายครั้งแล้ว ว่าไม่ได้ตระหนักถึงความเป็นจริงว่าคนทุกคนก็เป็นได้อย่างที่ตัวเป็น ทำได้อย่างที่ตัวทำ ไม่มีใครที่จะเสมอกัน หรือต่ำกว่าหรือสูงกว่า โดยประการทั้งปวง

ถ้าคิดอย่างนี้ไม่เป็น มันก็อ่อนน้อมถ่อมตัวไม่เป็น ก็ได้แต่ยกตนข่มผู้อื่น หรือมิฉะนั้นก็ยอมไปเลย คุกเข่าไปเลย หมายความว่าดูหมิ่นตัวเองไปเลย ซึ่งไม่ควรจะเป็นอย่างนั้น มองตนและผู้อื่นตามความเป็นจริง แต่ในการปฏิบัติต่อผู้อื่นก็มีมนุษยสัมพันธ์ที่ดี ให้เกียรติแก่คนทุกคนที่มาเกี่ยวข้อง มีความตระหนักรู้ว่าคนที่อยู่ต่อหน้าเราเป็นคนสำคัญที่สุดสำหรับเรา เราก็ให้เกียรติเขาได้ แต่ว่าคนแบบนี้ต้องยอมเหนื่อยหน่อย จะต้องปฏิบัติธรรมหมายความว่า ไม่เพียงแต่พูด อาจจะพูดให้ฟัง ทำให้ดู เป็นอยู่ให้เห็น

เด็กบางคนจะไม่ค่อยรู้ประสีประสา ก็ยกตนข่มผู้อื่น เช่นคนงาน เด็กบางคนไม่ประสีประสาก็พูดจาดูหมิ่นเขา แต่ถ้าผู้ใหญ่สอนเป็นตักเตือนเป็น ก็ว่าเราทำอย่างเขาได้ไหม ไปดูถูกเขานี่ เราทำสิ่งที่เขาทำได้ไหม เด็กได้สติ ทำอย่างเขาไม่ได้ การอ่อนน้อมถ่อมตนก็เกิดขึ้นในจิตใจของเด็ก และติดไปจนเขาเป็นวัยรุ่น เป็นผู้ใหญ่ เขาก็มีท่าทีอ่อนน้อมถ่อมตน แม้แต่คนในบ้าน นั่นคือลักษณะที่เขาไปสะดุด ไปได้ในสิ่งที่เขานึกไม่ถึง ก็ดีที่ผู้ใหญ่สอนเป็น

เพราะฉะนั้น การอ่อนน้อมถ่อมตน จึงเป็นหลักสำคัญของชีวิตนำมาใช้เพื่อการลดมานะ ลดความทะนงตน มันเป็นสิ่งที่ตรงกันข้าม