นอกจากนี้ ยังจะสามารถพิจารณาได้อีกว่า อาการทั้งสี่นี้เกิดขึ้นมาจากไหน
ฐานที่ตั้งของอาการทั้งสี่นี้มีอะไรเป็นที่ตั้ง

นอกจากจิตนี้แล้ว อาการทั้งสี่นี้จะไม่มีที่ตั้ง นี่ที่พระพุทธเจ้าท่านพิจารณาปัจจยาการ
คือความเกิดความดับของสิ่งเหล่านี้ จนสามารถรู้ที่เกิดที่ดับ

และรู้เท่าทันในจุดนั้นได้อีกด้วย เรียกว่าได้ปล่อยวางฐาน ที่เกิดแห่งภพแห่งชาติ
ฐานที่เกิดแห่งกิเลสตัณหา อาสวะได้แก่จิตดวงนั้น

ปล่อยวางส่วนแห่งร่างกาย เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ไปเป็นลำดับ ๆ
แล้วก็ปล่อยวางธรรมชาติ ซึ่งเป็นรากฐานของกิเลสตัณหานั้น ได้ด้วยปัญญาอีก
แล้วกิเลสตัณหา จะมีที่ตั้งบ้านตั้งเรือน ตั้งภพตั้งชาติที่ไหน ไม่มีที่ตั้ง

นี่ท่านเรียกว่า ทำลายอวิชชา อวิชชาได้สิ้นสุดลงในจุดนี้ เรื่องอุปาทาน
ทั้งหมดก็ได้ยุติกันลง ความบริสุทธิ์นั้น
จึงจะปรากฏภายในท่านผู้รู้นั้น อย่างเด่นชัดในขณะนั้นนั่นเอง


ฉะนั้น นักค้นคว้าทางด้านจิตใจ จึงควรคำนึงถึงฐานที่เกิด และดับของขันธ์ทั้งสองประเภทนี้
ด้วยปัญญาอันหลักแหลมว่า ขันธ์เหล่านี้เกิด-ดับ เกิด-ดับจากอะไร

ฐานที่ตั้งของเขาคืออะไร นอกจากจิตดวงงมงาย ซึ่งกำลังเป็นเขียงเช็ดเท้า
และเป็นผู้ให้กำเนิดของเขาแล้ว

สมมติเครื่องกังวลน้อยใหญ่ไม่มีทางเกิดได้ ก็จิตดวงงมงายนี้มีอะไรแทรกซึมเขา
เขาจึงกลายเป็นจิต ที่มีโรคเบียดเบียนเป็นประจำ
ไม่มีความแยบคาย พอจะถอนตัวออกจากหล่มลึก
คือความเกิด-ตายได้

ลองใช้จอบและดาบเพชร คือ สติปัญญาขุดค้นฟาดฟัน
ดูดวงใจนั้นด้วยความเพียร จะเห็นซากของอวิชชาทั้งเป็น เกาะกินอยู่ในจิตดวงนั้น

เมื่ออวิชชา ถูกจอบและดาบเพชรขุดค้นฟาดฟัน อย่างหั่นแหลก ก็แตกกระเด็นออกจากใจ เสียงดังสะท้านหวั่นไหว ประหนึ่งแผ่นดินถล่มทั่วขอบเขตจักรวาล
เสียงสะเทือนสะท้านทั่วไตรภพ เสียงทั้งนี้ คือเสียงอวิชชา

พังทลายลงจากแท่นบัลลังก์ องค์พุทธะที่บิรสุทธิ์ผุดขึ้นแทน แท่นบัลลังก์ของอวิชชา
ที่สิ้นซากลงไป เรื่องภพน้อยภพใหญ่ก็ทราบชัดในขณะนั้น
ว่าเป็นไปจากธรรมชาติ อันเดียวนี้พาให้เกิดให้ตาย

ถ้าเป็นไม้ก็คือ รากแก้วของต้นไม้ ถ้าเป็นภพชาติก็รากแก้วของภพชาติ
คือ อวิชชาที่เชื่อมกันกับจิตอย่างสนิท มาเป็นเวลานาน

จนไม่สามารถจะทราบว่าอะไรเป็นจิต อะไรเป็นอวิชชา จำต้องหลงแล้วหลงเล่า
จนกว่าสติปัญญา มีความสามารถแกล้วกล้าถึงขั้นมหาสติ
มหาปัญญาแล้ว

จึงจะทราบรากฐาน ที่เกิดภพ-ชาติได้อย่างชัดเจน พร้อมทั้งการทำลายด้วยมรรคญาณ
คือ ปัญญาขั้นละเอียด ภพ-ชาติจึงสิ้นสุดลงจากดวงใจนั่นแล

ที่ท่านว่า วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ เป็นผู้เสร็จกิจในพระศาสนาโดยสมบูรณ์
ท่านจึงให้นามว่า วิมุตติ สมมตินั้น เราตั้งชื่อด้วย
มีความติดใจในสิ่งนั้นด้วย เป็นอุปาทานในสมมตินั้นด้วย
ส่วนวิมุตติตั้งขึ้นจาก

ใจของท่านผู้บริสุทธิ์ จึงไม่มีความติดใจกับชื่อวิมุตติ เพียงตั้งไว้เป็นคู่เคียงของสมมติเท่านั้น เมื่อใจถึงขั้นนั้นแล้ว

อริยสัจไปอยู่ที่ไหนเล่า ก็ขณะจิตลุ่มหลงอยู่ อริยสัจไปอยู่ที่ใด เมื่อรู้แล้ว
อริยสัจก็จะอยู่ที่นั่นเอง จะถูกเปลี่ยนแปลงไปที่ไหนไม่ได้

เพราะสัจธรรม เป็นธรรมอันตายตัว ไม่เคยเปลี่ยนแปลงอย่างอื่น แต่กาลไหน ๆ มา
อริยสัจสี่ เป็นเส้นทางเดินถึงความสิ้นทุกข์ทั้งมวล

ไม่ใช่เป็นสิ่งที่จะแบกหามไปด้วย ทุกข์ก็สิ้นไปจากใจ เพราะสมุทัยถูกถอนขึ้นด้วย
มรรค คือ ศีล สมาธิ ปัญญา นิโรธก็แสดงเป็นความดับทุกข์ขึ้น
ในขณะเดียว แล้วก็สิ้นสุดลง

ผู้ที่รู้ว่าทุกข์ดับไป ผู้นั้นเป็นธรรมพิเศษ จากอริยสัจสี่อันหนึ่งต่างหาก ควรเรียกว่า วิสุทธิธรรม เพราะหมดเรื่องเกี่ยวข้อง โดยประการทั้งปวงแล้ว

ท่านนักใจบุญทุกท่านที่ได้ยินได้ฟังแล้ว โปรดฝังใจลงในธรรม ปฏิบัติให้ถูกตามทางของพระพุทธเจ้า ผลเป็นที่พึงพอใจ

จะสนองตอบแทน ความเหนื่อยยาก จากการบำเพ็ญของเรา โดยไม่ว่าเป็นหญิง เป็นชาย
เป็นนักบวช และฆราวาส

อย่าได้ประมาทวาสนาของตนที่สร้างมาแล้ว โปรดมีความภาคภูมิใจ
และพยายามบำเพ็ญ ต่อเติมวาสนาของเราให้มากพูนขึ้นไป
ใจจะถึงแดน แห่งความสมหวังในวันหนึ่งแน่นอน

ในอวสานแห่งการแสดงธรรม ขออำนาจคุณพระรัตนตรัย จงอภิบาลรักษาให้ทุกท่าน
มีความสุขกาย สบายใจ นึกสิ่งใดจงสมหวังดังปรารถนาทุกประการเทอญ