สังขารกับนิพพาน
(อุทาน. อฏฺ.๔๑๘)

เพราะเหตุที่พระนิพพานเป็นสภาวธรรมที่ตรงข้ามกับสังขารทั้งปวง(ประดุจไฟกับน้ำ ความร้อนกับความเย็น ความมืดกับความสว่าง ฉะนั้น) ดังนั้น นิพพานจึงเป็นธรรมที่ไม่มีอยู่ในสังขตธรรม(สังขาร)ใดๆ และในทำนองเดียวกัน สังขตธรรมก็ไม่มีอยู่ในนิพพานนั้นเหมือนกัน ด้วยว่าธรรมชาติแห่งสังขตธรรมและอสังขตธรรมเป็นสิ่งที่เดินสวนทางกัน ไม่มีวันที่จะบรรจบกันได้

ตราบใดที่ยังมีสังขารธรรมเกิด-ดับอยู่ ก็ถือว่ายังไม่พบพระนิพพาน และทันทีที่ถึงพระนิพพานสังขารทั้งปวงก็ถึงแก่ความดับ ไม่ปรากฏให้เห็นเลย ดังนั้น นิพพาน จึงได้ชื่อว่า เป็นสิ่งที่สงัดจากสังขาร บุคคลสามารถรู้พระนิพพานได้ด้วยมรรคญาณ และในขณะที่รู้นิพพานนั้น ตัณหาต่างๆ เช่น อปายคมนิยตัณหา โอฬาริกกามตัณหา สุขุมกามตัณหา รูปตัณหา อรูปตัณหา ก็ถึงความดับโดยสิ้นเชิง ไม่มีทางที่จะเกิดขึ้นมาได้อีกต่อไป เป็นอันว่า นิพพานได้ทำการสะสางแก้เครื่องจองจำออกแล้ว ดังนั้น นิพพานซึ่งเป็นอารมณ์ของอริยมรรค ๘ จึงเป็นที่สำหรับคลายตัณหาหรือดับตัณหา ดังที่พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้ว่า(ม.มู. ๑๒/๑๓๔/๙๒-๔)

ภิกษุทั้งหลาย อริยสัจธรรมเป็นที่ดับทุกข์ ตืออะไร ภิกษุทั้งหลาย สภาวธรรมอันเป็นที่คลายตัณหาและดับตัณหา สลัดตัณหา ทอดทิ้งตัณหา พ้นจากตัณหา และเป็นที่หมดอาลัยจากตัณหานั้นโดยสิ้นเชิง นี้แหละเรียกว่าทุกขนิโรธอนิยสัจ (อริยสัจธรรมอันเป็นที่ดับทุกข์)

เมื่อใดที่ได้รับพระนิพพานด้วยมรรคญาณ ๔ เมื่อนั้น สังขารทั้งปวงย่อมถึงแก่ความดับ ตลอดถึงกิเลสและขันธ์ ๕ ต่างๆ ที่เกี่ยวข้องก็เป็นอันสิ้นเชิง ด้วยเหตุนี้ นิพพานจึงเรียกได้ว่า เป็นที่ดับสังขารทั้งมวล เแนที่ดับกิสแห่งอุปธิ คือ ขันธ์ กิเลส อภิสังขาร และกามคุณ

สรุปแล้ว นิพพานได้แก่สภาวธรรมเป็นที่ดับสิ้นเชิงแห่งกองทุกข์ทั้งมวล สมดังกับที่พระบรมศาสดาได้ตรัสไว้ว่า(ที. มหา. ๑๐/๖๔/๓๑)

แม้ฐานะนี้ ก็เป็นสิ่งที่เห็นได้ยาก ฐานะดังกล่าว ได้แก่พระนิพพานอันเป็นที่สงบแห่งสังขารทั้งมวล เป็นที่สลัดทิ้งอุปธิทั้งมวล เป็นที่สิ้นไปแห่งตัณหา เป็นที่สำรอกตัณหา เป็นที่ดับตัณหาแล