(๒. ปัจจยปริคคหญาณ)

ส่วนว่า ญาณซึ่งข้ามพ้นความสงสัยในกาลทั้ง ๓ ด้วยการกำหนดรู้ปัจจัยของนามและรูป (ดังกล่าวมาแล้ว) นั้นนั่นแล ชื่อว่า กังขาวิตรณวิสุทธิ คือ ความบริสุทธิ์ด้วยข้ามพ้นความสงสัย

พระภิกษุผู้ปรารถนาบรรลุกังขาวิตรณวิสุทธินั้น รำพึงถึงการค้นหาเหตุและปัจจัยของนามและรูปนั้นอยู่ เหมือนนายแพทย์ผ่าตัดผู้ฉลาด ครั้นเห็นโรคก็ค้นหาสมุฏฐานของโรคนั้นอยู่ ก็หรือ เหมือนบุรุษผู้มีเมตตา ครั้นเห็นเด็กเล็กอ่อนวัยนอนหงายแบเบาะอยู่ในตรอก จึงรำพึงอยู่ว่า “เด็กนี้เป็นบุตรน้อยของใครหนอ” ฉะนั้นเทียว


(กำหนดรู้เหตุและปัจจัยของนามและรูป)

พระภิกษุนั้นเห็นเป็นแน่แท้มาแต่ต้นเลยดังนี้ว่า “ก่อนอื่น นามและรูปนี้จะไม่มีเหตุหามิได้ เพราะนามและรูปทุกอย่าง ถึงความเป็นอย่างหนึ่งอย่างเดียวกันทั้งหมดในที่ทุกแห่งและในกาลทุกเมื่อ (นามและรูปนั้น) จะมีเทพเจ้าเช่นพระอิศวรเป็นต้นเป็นเหตุ หามิได้ เพราะนอกไปจากนามและรูปแล้ว หามีเทพเจ้าเช่นพระอิศวรเป็นต้นไม่ เพราะถึงแม้ศาสดาพวกใดจะกล่าว (ทึกทักเอา) ว่า นามรูปเป็นประมาณนั่นแหละ คือเทพเจ้ามีพระอิศวรเป็นต้นนามและรูปที่เขากล่าวว่าคือเทพเจ้ามีพระอิศวร เป็นต้นของพระศาสดาเหล่านั้น ก็ถึงภาวะเป็นของหาเหตุมิได้ เพราะฉะนั้น นามและรูปนั้นต้องมีเหตุมีปัจจัย เหตุและปัจจัยเหล่านั้นคืออะไรหนอแล” ดังนี้



(หน้าที่ 255)



พระภิกษุนั้นครั้นรำพึงถึงเหตุและปัจจัยของนามและรูปอย่างนี้แล้ว

ก็กำหนดรู้เหตุและปัจจัยของรูปกายนี้ก่อนอย่างนี้ว่า “กายนี้เมื่อเกิดขึ้นมา มิได้เกิดขึ้นภายในดอกบัวอุบล (บัวขาบ) ดอกบัวปทุม (บัวหลวง) ดอกบัวบุณฑริก (บัวขาว) และดอกบัวจงกลนี (บัวแดง) อันมีกลิ่นหอมเป็นต้น มิได้เกิดขึ้นภายในแก้วมณีและแก้วมุกดาหารเป็นต้น

หากแต่เกิดขึ้นในระหว่างกระเพาะอาหารใหม่และกระเพราะอาหารเก่า เอาพื้นห้องไว้ข้างหลัง เอากระดูกสันหลังไว้ข้างหน้า แวดวงไว้ด้วยไส้ใหญ่และไส้น้อย แม้ตัวเองก็ปฏิกูลไว้ด้วยของที่น่าเกลียดมีกลิ่นเหม็น อยู่ในที่คับแคบมาก ซึ่งปฏิกูลด้วยของน่าเกลียดมีกลิ่นเหม็น ดุจตัวหนอนที่เกิดขึ้นในปลาเน่าในขนมบูด ในบ่อน้ำครำ และในหลุมโสโครก เป็นต้น

รูปซึ่งเกิดขึ้นอย่างนี้นั้น มีธรรมเป็นเหตุ เป็นปัจจัย ๕ อย่าง คือ อวิชชา ๑ ตัณหา ๑ อุปาทาน ๑ กรรม ๑ เหล่านี้เป็นเหตุ

เพราะเป็นผู้ให้เกิดขึ้น (และ) อาหารเป็นปัจจัย เพราะเป็นผู้อุปถัมภ์ ๑
แม้ในธรรมเหล่านั้น ธรรม ๓ อย่างมีอวิชชาเป็นต้น เป็นที่เข้าอยู่อาศัยของกายนี้ เปรียบเหมือนมารดาเป็นที่เข้าอยู่อาศัยของทารก กรรมเป็นผู้ให้เกิด เปรียบเหมือนบิดาเป็นผู้ทำให้บุตรเกิดอาหารเป็นผู้ค้ำจุน (กายนี้) เปรียบเหมือนพี่เลี้ยงคอยอุ้มชูทารก

พระภิกษุนั้นครั้นกำหนดรู้ปัจจัยของรูปกายอย่างนี้แล้ว จึงทำการกำหนดรู้ปัจจัยของนามกายต่อไป โดยนัยเป็นต้นว่า “จักขุวิญญาณเกิดขึ้นเพราะอาศัยจักขุและรูปทั้งหลาย” ดังนี้


(ละความสงสัย ๑๖ ประการ)

พระภิกษุนั้นครั้นเห็นความเป็นไปของนามและรูปโดยปัจจัยดังกล่าวนี้แล้ว ก็เห็นอยู่เสมอเนือง ๆว่า
“นามและรูปนี้เป็นไปอยู่ทั้งใน (ปัจจุบัน) บัดนี้
ฉันใด ถึงแม้ในอดีตกาลก็ได้เป็นไปแล้วโดยปัจจัย
อีกทั้งในอนาคตกาลก็จักเป็นไปโดยปัจจัย ฉันนั้น”

เมื่อพระภิกษุนั้นเห็นอยู่เสมอเนืองๆ อย่างนี้ ก็ละความสงสัยแม้ทุกอย่าง คือ ความสงสัยซึ่งท่านปรารภที่สุดเบื้องต้น (คือ อดีตกาล) แล้วกล่าวไว้ ๕ อย่างดังนี้ว่า


๑. ในอดีตกาล ข้าพเจ้าได้เป็นแล้วหรือหนอ ?

๒. ในอดีตกาล ข้าพเจ้าไม่ได้เป็นมาแล้วหรือหนอ ?

๓. ในอดีตกาล ข้าพเจ้าได้เป็นอะไรมาแล้วหรือหนอ ?



(หน้าที่ 256)



๔. ในอดีตกาล ข้าพเจ้าได้เป็นอย่างไรมาแล้วหนอ ?

๕. ในอดีตกาล ข้าพเจ้าเป็นอะไรแล้วจึงได้เป็นอะไรมาแล้วหนอ ?


อีกทั้งความสงสัย ซึ่งท่านปรารภที่สุดเบื้องปลาย (คือ อนาคตกาล) แล้วกล่าวไว้ ๕ อย่าง ดังนี้ว่า


๑. ในอนาคตกาล ข้าพเจ้าจักเป็นหรือหนอ ?

๒. ในอนาคตกาล ข้าพเจ้าจักไม่เป็นหรือหนอ ?

๓. ในอนาคตกาล ข้าพเจ้าจักเป็นอะไรหนอ ?

๔. ในอนาคตกาล ข้าพเจ้าจักเป็นอย่างไรหนอ ?

๕. ในอนาคตกาล ข้าพเจ้าเป็นอะไรแล้วจึงได้เป็นอะไรมาแล้วหนอ ?


อีกทั้งความสงสัยซึ่งท่านปรารภการปัจจุบัน ก็หรือว่าเป็นผู้มีความสงสัยภายในปรารภกาลปัจจุบันในบัดนี้ แล้วกล่าวไว้ (อีก) ๖ อย่างดังนี้ว่า


๑. ข้าพเจ้าเป็นอยู่หรือหนอ ?

๒. ข้าพเจ้าจักมิได้เป็นอยู่หรือหนอ ?

๓. ข้าพเจ้าเป็นอะไรอยู่หนอ ?

๔. ข้าพเจ้าเป็นอย่างไรอยู่หนอ ?

๖. สัตว์นี้มาจากไหนหนอ ?

มื่อภิกษุนั้นเห็นอยู่เสมอเนือง ๆ อย่างนี้ก็ละความสงสัยทั้งหมด 16 ประการซึ่งท่านปรารภที่สุดเบื้องต้น (อดีตกาล) เป็นต้น แล้วกล่าวไว้โดยนัยมีอาทิว่า “ข้าพเจ้าได้เป็นมาแล้วหรือหนอ ?
ในภพ (๓)
โยนิ (๔)
คติ (๕)
ฐิติ (๗)
และนิวาส (๙)
ทั่วทั้งหมด
ก็ปรากฏอยู่แต่เพียงนามและรูป

ซึ่งเป็นไปอยู่ด้วยความสัมพันธ์ของเหตุและผล
เท่านั้น นอกเหนือไปจากเหตุพระภิกษุนั้นมิได้เห็นการก (ผู้สร้าง) นอกเหนือจากความเป็นไปของผล ก็มิได้เห็นผู้เสวยผลจึงเป็นอันว่า

พระภิกษุนั้นเห็นดีแล้วด้วยปัญญาโดยชอบว่า เมื่อมีเหตุ บัณฑิตทั้งหลายก็พากันกล่าวด้วยเพียงหมายรู้มันว่า “มีผู้สร้าง” เมื่อมีความเป็นไปของวิบาก ก็กล่าวว่า “มีผู้เสวย” ดังนี้เท่านั้น เพราะฉะนั้นท่านผู้รู้แต่โบราณทั้งหลายจึงกล่าวไว้ว่า


กมมสส การโก นตถิ วิปากสส จ เวทโก

สุทธธมมา ปวตตนติ เอเวตํ สมมทสสนํ.


แปลความว่า

ผู้สร้างกรรมไม่มี และผู้เสวยผล (ของกรรม) ก็ไม่มี

ธรรมล้วน ๆ เป็นไปอย่างเดียว นี้เป็นสัมมาทัสสนะ (คือ

ความเห็นโดยชอบ)


เอวํ กมเม วิปาเก จ วตตมาเน สเหตุเก

พีชรุกขาทิกานํ ปุพพา โกฏิ น นายติ.


แปลความว่า

เมื่อกรรมและวิบากพร้อมทั้งเหตุเป็นไปอย่างนี้ ก็

ไม่มีใครรู้เบื้องต้น (และ) เบื้องปลาย ดุจไม่มีใครรู้เบื้องต้น

(และ) เบื้องปลายของเมล็ดพืชและต้นไม้เป็นต้น ฉะนั้น

(หน้าที่ 262)



สตตสญญํ คเหตวาน สสสตุจเฉททสสิโน

ทวาสฏฐิทิฏฐี คณหนติ อญญมญญํ วิโรธิตา.


แปลความว่า

แม้ในอนาคตกาล ความไม่เป็นไปในสังสารวัฏก็ไม่

ปรากฏ พวกเดียรถีย์ทั้งหลายไม่รู้ความข้อนี้ ทั้งตนเองก็ไม่มี

ความเชี่ยวชาญจึงยึดถือสัตตสัญญา (ความสำคัญหมายว่ามี

สัตว์บุคคล) แล้วมีความเห็นว่าเที่ยง ว่าขาดสูญ ยึดถือทิฏฐิ

๖๒ ประการ ต่างโต้แย้งกันและกันอยู่


ทิฏฐิพนธนพนธา เต ตณหาโสเตน วุยหเร

ตณหาโสเตน วุยหนตา น เต ทุกขา ปมุจจเร.


แปลความว่า

พวกเดียรถีย์เหล่านั้นซึ่งมีเครื่องผูกพันธ์คือทิฏฐิผูกพัน

ไว้ จึงถูกกระแสแห่งตัณหาพัดพาไป เมื่อถูกกระแสตัณหา

พัดพาอยู่ พวกเขาก็ไม่พ้นจากทุกข์

เอวเมตํ อภิญญาย ภิกขุ พุทธสส สาวโก

คมภีรํ นิปุณํ สุญญํ ปจจยํ ปฏิวิชฌติ.


แปลความว่า

พระภิกษุผู้เป็นสาวกของพระสาวกของพระพุทธเจ้ารู้ความนี้ด้วย

ปัญญารู้ยิ่งดังกล่าวมานี้ จึงเห็นชัดซึ่งปัจจัย (ของนามและ

รูป) อันลึกซึ้ง ละเอียด ว่างเปล่า


กมมํ นตถิ วิปากมหิ ปาโก กมเม น วิชชติ

อญญมญญํ อุโภ สุญญา น จ กมมํ วินา ผลํ.



(หน้าที่ 263)



แปลความว่า

กรรมไม่มีอยู่ในวิบาก วิบากก็ไม่มีอยู่ในกรรม กรรม

และวิบากทั้งสอง ต่างว่างเปล่าซึ่งกันและกัน แต่ปราศจาก

กรรมเสียแล้ว ผลก็หามีไม่


ยถา น สูริเย อคคิ น มณิมหิ น โคมเย

น เตสํ พหิ โส อตถิ สมภาเรหิ จ ชายติ.

ตถา น อนโต กมมสส วิปาโก อุปลพภต

พหิทธาปิ น กมมสส น กมมํ ตตถ วิชชติ.


แปลความว่า

ไฟไม่มีในดวงอาทิตย์ ไม่มีในแก้วมณี (ที่ใช้ส่อง) ไม่

มีในมูลโค ไฟนั้นมิได้มีอยู่ภายนอกสิ่วทั้ง ๓ เหล่านั้น แต่

มันเกิดขึ้นด้วยการประกอบกัน (ของสิ่งทั้ง ๓) ฉันใด

วิบาก

ก็ฉันนั้น หาไม่ได้ภายในกรรม แม้ภายนอกกรรมก็ไม่ได้

(เพราะ) กรรมมิได้มีอยู่ในวิบากนั้น


ผเลน สุญญํ ตํ กมมํ ผลํ กมเม น วิชชติ

กมมญจ โข อุปาทาย ตโต นิพพตตี ผลํ


แปลความว่า

กรรมนั้นว่างเปล่าจากผล ผลก็มิไดมีอยู่ในกรรม แต่

เพราะอาศัยกรรมแล ผลจึงเกิดขึ้นจากกรรมนั้น


น เหตถ เทโว พรหมมา วา สํสารสสตถิ การโก

สุทธธมมา ปวตตนติ เหตุสมภารปจจยา.


แปลความว่า

ความจริง ในโลกนี้ ไม่มีเทพเจ้า หรือพระพรหม

ผู้สร้างสังสารวัฏฏ์ ธรรมแท้ ๆ เป็นไปเอง เพราะการ

ประกอบกันของเหตุเป็นปัจจัย

(หน้าที่ 264)



เมื่อพระภิกษุนั้นทำการกำหนดรู้ปัจจัยของนามและรูปทางกัมมวัฏฏ์และวิปาก วัฏฏ์แล้วละความสงสัยใน ๓ กาลได้ด้วยประการฉะนี้แล้ว ก็เป็นอันได้รู้ธรรมทั้งที่เป็นอดีต อนาคตและปัจจุบัน สิ้นทั้งปวงแล้ว โดยทางจุติและปฏิสนธิ ความรู้เช่นนั้นของพระภิกษุนั้นเป็น ญาตปริญญา คือ การกำหนดรู้สิ่งที่ปรากฏอยู่แล้ว


พระภิกษุนั้นรู้แจ้งชัดอย่างนี้ว่า “ขันธ์ทั้งหลายเหล่าใดเกิดแล้วในอดีต เพราะกรรม (ในอดีต) เป็นปัจจัย ขันธ์ทั้งหลายเหล่านั้นได้ดับไปแล้วในอดีตนั้นนั่นเอง ส่วนขันธ์ทั้งหลายที่เกิดในภพนี้ เพราะกรรมในอดีตเป็นปัจจัย ก็เป็นอีกพวกหนึ่ง หามีธรรมแม้แต่สิ่งเดียวจากภพในอดีตมาสู่ภพนี้ไม่ ขันธ์ทั้งหลายที่เกิดแล้วแม้ในภพนี้ เพราะกรรมเป็นปัจจัยก็จักดับ ขันธ์ทั้งหลายจักเกิดขึ้นในภพหน้า ก็เป็นพวกอื่น หามีธรรมแม้สิ่งเดียวจากภพนี้จักไปยังภพหน้ามิได้


อีกประการหนึ่งแล เปรียบเหมือนการสาธยาย (การท่องบ่น) จากปากของอาจารย์ หาเข้าไปสู่ปากของอันเตวาสิกไม่
แต่การสาธายายในปากของอันเตวาสิกนั้น จะไม่มีดำเนินไปเพราะการสาธยายของอาจารย์นั้นเป็นปัจจัย ก็หามิได้ (อุปมา ๑)

เปรียบเหมือนน้ำมนต์ที่ตัวแทนดื่มมิได้เข้าท้องของคนเป็นโรค แต่โรคของคนเป็นโรคนั้นจะไม่สงบลงเพราะการดื่มน้ำมนต์ของตัวแทนเป็นปัจจัย นั้น หามิได้ (อุปมา ๒)


วิธีประดับตกแต่งใบหน้า ไม่ไปถึงเงาหน้าในแผ่นกระจกเงาเป็นต้น แต่วิธีประดับตกแต่งจะไม่ปรากฏในแผ่นกระจกเงาเป็นต้นนั้น เพราะวิธีประดับตกแต่งนั้นเป็นปัจจัย หามิได้ (อุปมา ๓)

เปลวประทีปของไส้ (ตะเกียง) ไส้หนึ่ง จะไม่ลามไปยังอีกไส้หนึ่ง แต่เปลวประทีปในไส้ (ตะเกียงอีกอันหนึ่ง) นั้นจะไม่เกิดขึ้น เพราะไส้ (ตะเกียงอันก่อน) นั้นเป็นปัจจัยหามิได้ (อุปมา ๔)

ฉันใด ธรรมอะไร ๆ จากภพในอดีต มิได้ก้าวมาสู่ภพนี้ หรือจากภพนี้มิได้ก้าวไปสู่ภพหน้า เหมือนกันฉันนั้นนั่นแล

แต่ขันธ์ อายตนะและธาตุทั้งหลายจะไม่เกิดขึ้นในภพนี้ เพราะมีขันธ์ อายตนะและธาตุทั้งหลายในภพอดีตเป็นปัจจัยหามิได้ หรือว่าขันธ์ อาตนะและธาตุทั้งหลายในภพหน้าจะไม่เกิดขึ้นเพราะมีขันธ์ อายตนะและธาตุทั้งหลายในภพนี้เป็นปัจจัยหามิได้ ฉะนี้แล

ยเถว จกขุวิญญาณํ มโนธาตุอนนตรํ

น เจว อาคตํ นาปิ น นิพพตตํ อนนตํ.



(หน้าที่ 265)



ตเถว ปฏิสนธิมหิ วตตเต จิตตสนตติ

ปุริมํ ภิชชตี จิตตํ ปจฉิมํ ชายตี ตโต.

เตสํ อนตริกา นตถิ วีจิ เตสํ น วิชชติ

น จิโต คจฉติ กิญจิ ปฏิสนธิ จ ชายติ.


แปลความว่า

จักขุวิญญาณมาในลำดับของมโนธาตุ และมิได้มาอีก

ทั้งมิได้เกิดในลำดับ (แห่งมโนธาตุ) หามิได้ ฉันใด ความสืบ

เนื่องของจิตเป็นไปใน (ลำดับของ) ปฏิสนธิ ฉันนั้นเช่นกัน

จิตดวงก่อนแตกดับไป จิตดวงหลังก็เกิด (ต่อ) จากนั้น ไม่มี

ระหว่างคั่นของจิต ๒ ดวงนั้น จิต ๒ ดวงนั้นมีช่องว่างหา

มิได้ ทั้งจิตไร ๆ ก็มิได้ (จุติ) ไปจากจิตดวงนี้ และปฏิสนธิ

(จิต) ก็เกิดขึ้น ดังนี้


(ปัจจยปริคคหญาณ ในชื่ออื่น)

ปัจจยปริคคหญาณ (ญาณกำหนดรู้ปัจจัย) ของนามรูป ของพระภิกษุผู้รู้แล้วซึ่งธรรมทุกอย่างโดยทางจุติและปฏิสนธิด้วยประการดัง กล่าวมานี้ เป็นญาณถึงการมีกำลังโดยอาการทั้งปวง

พระภิกษุนั้นก็ละความสงสัย 16 อย่างได้ดียิ่ง และมิใช่ละได้แต่ความสงสัย 16 อย่างเท่านั้น
ถึงความสงสัย ๘ อย่างซึ่งเป็นไปโดยนัยเป็นต้นว่า “สงสัยในพระบรมศาสดา” ดังนี้ เธอก็ละได้ด้วยเหมือนกัน ทิฏฐิ ๖๒ ประการก็ระงับไปด้วย



ญาณข้ามพ้นความสงสัยในกาลทั้ง ๓ (อดีต อนาคต ปัจจุบัน) ด้วยการกำหนดรู้ปัจจัยของนามและรูปโดยนัยต่าง ๆ ดังกล่าวมานี้
พึงทราบว่าเป็น
“กังขาวิตรณวิสุทธิ”
คำว่า “ธัมมฐิติญาณ - ญาณกำหนดรู้การตั้งอยู่ด้วยธรรมเป็นปัจจัย” ก็ดี
คำว่า ยถาภูตญาณ –

(หน้าที่ 266)

ญาณกำหนดรู้ตามเป็นจริง” ก็ดี
คำว่า สัมมาทัสสนะ- ความเห็นโดยชอบ” ก็ดี เป็นไวพจน์ของคำว่า
กังขาวิตรณวิสุทธิ” นี้นั่นเอง

อนึ่ง ท่านผู้เจริญวิปัสสนา(วิปัสสก) ซึ่งประกอบด้วยญาณ (ดังกล่าวมา) นี้ เป็นผู้ได้ความเบาใจแล้ว ได้ที่พึ่งในพระพุทธศาสนาแล้ว เป็นผู้มีคติ (ภูมิที่ดำเนินไปภายหน้า) แน่นอนมีนามว่า พระจูฬโสดาบัน


ตสมา ภิกขุ สทา สโต นามรูปสส สพพโส

ปจจเย ปริคคณเหยย กงขาวิตรณตถิโก.


เพราะฉะนั้น พระภิกษุผู้มีความประสงค์จะข้ามพ้น

ความสงสัย พึงเป็นผู้มีสติ กำหนดรู้ปัจจัยของนามและรูป

โดยประการทั้งปวงทุกเมื่อแล