บัดนี้ ข้าพเจ้าจะกล่าวรูป
อธิบายการประมวลรูป ๕ อย่าง

๒ คำว่า สมุทฺเทส (การแสดงโดยย่อ) หมายถึง การแสดงคือพูดโดยย่อ
คำว่า วิภาค (การจำแนก) คือ การจำแนกรูปที่แสดงโดยย่ออีก
คำว่า สมุฎฐาน (สมุฏฐาน) คือ เหตุทำให้เกิดรูป หมายถึง กรรม เป็นต้น
คำว่า กลาป (หมวดหมู่) คือ สิ่งที่ส่วนย่อยเข้าไปรวมกัน หมายถึง กลุ่ม
คำว่า ปวตฺติกกมโต แปลว่า โดยลำดับแห่งการเกิดขึ้น

อธิบายการแสดงรูปโดยย่อ
มหาภูตรูป คือ รูปใหญ่โตปรากฏชัดตามลักษณะและรูปร่างของตน เมื่อเทียบ
เคียงกับอุปาทายรูป มหาภูตรูปใหญ่โตปรากฏชัดตามสภาวะของตน
(๑๘๒) ในคัมภีร์วิภารนีและมหาฎีกากล่าวว่า สสมฺภารธาตุวเสน" (รูปที่ไหญ่โตปรากฏ
ชัดโดยเนื่องกับรูปร่าง) ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะชื่อว่ามหาภูตรูปมิได้เป็นไปโดย
เนื่องกับรูปร่าง โดยปราศจากความกว้างขวางด้วยลักษณะของตน(มีความแข็งเป็นต้น
ความใหญ่โตโดยรูปร่างของมหาภูตรูปในกระแสขันธ์ที่มีใจครองและไม่มีใจครอง โดย
ความเป็นแผ่นดิน ภูเขา ปลา และเต่าเป็นต้นในมหาสมุทร มีมูลเหตุคือความกว้างขวาง
ด้วยลักษณะของตน

อีกอย่างหนึ่ง มายากรเรียกว่า มหาภูต เพราะเป็นผู้ใช้เลห์กลในโลก
อีกอย่างหนึ่ง ยักษ์เป็นต้นเรียกว่า มหาภูต เพราะเป็นสิ่งที่คาดคะเนไม่ได้ในการ
เข้าสิงมนุษย์
อีกอย่างหนึ่ง ยักษิณีเรียกว่า มหาภูต เพราะหลอกลวง(ให้หลงผิดโดยจำแลงร่าง
ที่งดงาม]

รูปทั้ง ๔ อย่างนี้เหมือนมายากรเป็นต้น เนื่องจากคล้ายกับมายากรเป็นต้นด้วย
ความหมายเหล่านั้น จึงชื่อว่า มหาภูตรูป
(คำว่า มหาภูต มีความหมาย ๔ ประการ คือ
-รูปใหญ่โตปรากฎชัด - มหนฺตานิ หุตวา ภวนฺติ ปาตุกวนฺตีตื มหาภูตานิ
(สัมภาวนาบุรพบท กรรมธารยสมาส)
,,- รูปที่คล้ายกับมายากร - มหาภูตา วิยาติ มหาภูตานิ
(ลง ณ ปัจจัยในอุปมาตัทธิตท้าย มหาภูต ที่มีอรรถว่า มายากร)
- รูปที่คล้ายกับอมนุษย์ - มหาภูตา วิยาติ มหาภูตานิ.
(ลง ณ ปัจจัยในอุปมาตัทธิตท้าย มหาภูต ที่มีอรรถว่า ยักษ์)
- รูปที่คล้ายกับนางยักษิณี = มหาภูตา วิยาติ มหาภูตานิ.
(ลง ณ ปัจจัยในอุปมาตัทธิตท้าย มหาภูต ที่มีอรรถว่า นางยักษิณี)]

อนึ่ง ในฝ่ายอุปมานะและอุปไมยทั้งสองพึงปรากฏรูปวิเคราะห์ว่า
"มหาภูต คือ มายากรเป็นต้น หรือรูปที่ไม่มีจริง หรือรูปที่มีความอัศจรรย์อัน
ใหญ่หลวง"

(๑๘๓) ในคัมภีร์วิภาวนีแสดงยักษิณีให้เป็นคำอุปมาโดยเฉพาะแล้วกล่าวว่า
มนาปวณฺณสณฺฐานาทีหิ วา สตุตาน วญฺจิกา ยกฺขินีอาทโย วิย มนาปอิตฺถิปุริส-
รูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วญฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตา."

"อีกอย่างหนึ่ง มหาภูตรูป คือ รูปที่ไม่มีจริง เพราะหลอกลวงเหล่าสัตว์ด้วยการ
แสดงรูปสตรีหรือบุรุษที่น่าพึงใจเป็นต้นประดุจยักษิณีผู้หลอกลวงเหล่าสัตว์ด้วยผิวพรรณ
รูปร่างที่น่าพึงใจ"

ข้อความนั้นไม่สอดคล้องกับคัมภีร์อรรถกถา เพราะในคำอธิบายของคำว่า มหา-
ภูตสามญฺญโต (เพราะเหมือนมายากร ยักษ์ และยักษิณีที่ชื่อว่า มหาภูต) พระอรรถกถา-
จารย์กล่าวถึงมหาภูต ๓ อย่างไว้ใในคัมภีร์อรรถกถา คือ มายากร ยักษ์ และยักษิณี"