[๒๓๗] ในอานิสงส์แห่งอานาปานัสสติ พึงทราบความที่
อานาปานัสสติสมาธิ นั้นมีอานิสงส์มาก แม้ด้วยอำนาจเป็นสมาธิเป็นต้น
เพราะพระพุทธวจนะมีอาทิว่า"ดูกรภิกษุทั้งหลาย อานาปานัสสติ
สมาธิแม้นี้แล อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ย่อมเป็นธรรมสงบและปราณีต"ดังนี้
พึงทราบความที่อานาปานัสสติสมาธิมีอานิสงส์มาก แม้เพราะสามารถเข้าไปตัดเสียซึ่งวิตก

จริงอยู่ อานาปานัสสติสมาธินี้ตัดความพล่านไปแห่งจิตข้างโน้นข้างนี้
ด้วยอำนาจวิตกที่กระทำอันตรายต่อสมาธิ เพราะความเป็นธรรมสงบปราณีต
เยือกเย็นไม่มีการรด และการอยู่เป็นสุข ย่อมกระทำจิตให้มุ่งตรงต่ออารมณ์ คือ
ลมหายใจเข้าและออกเท่านั้น ด้วยเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า
"อานาปานัสสติอันภิกษุพึงเจริญเพื่อเข้าไปตัดเสียซึ่งวิตก"ดังนี้

อนึ่งพึงทราบความว่าอานาปานัสสตินั้นมีอานิสงส์มาก แม้ด้วยความเป็นมูล
แห่งความบริบูรณ์แห่งวิชชาและวิมุตติ ข้อนี้ สมดังที่พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ดังนี้ว่า
"ดูกรภิกษุทั้งหลาย อานาปานัสสติอันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว
ย่อมยังสติปัฏฐาน ๔ ให้บริบูรณ์ สติปัฏฐาน ๔ อันภิกษุเจริญแล้ว
ทำให้มากแล้ว ย่อมยังโพชฌงค์ ๗ ให้บริบูรณ์ โพชฌงค์ ๗ อันภิกษุเจริญแล้ว
ทำให้มากแล้วย่อมยังวิชชาและวิมุตติ ให้บริบูรณ์ดังนี้

อีกอย่างหนึ่ง พึงทราบความที่อานาปานัสสตินั้นมีอานิสงส์มาก
แม้ด้วยการกระทำความที่มีลมหายใจเข้าและลมหายใจออก
มีในที่สุดที่ลมรู้ได้ ข้อนี้ สมด้วยพระพุทธวจนะที่พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ดังนี้
"ดูกรราหุล เมื่ออานาปานัสสติอันภิกษุเจริญแล้วอย่างนี้ ทำให้มากแล้วอย่างนี้
ลมหายใจเข้า ลมหายใจออกมีในที่สุดเหล่านั้นใด ลมหายใจเข้า
ลมหายใจออกแม้เหล่านั้น อันภิกษุรู้แล้วจึงดับ หาใช่ไม่รู้จึงดับไม่ ดังนี้

[๒๓๗]บทว่า อสฺส โยค อานาปานัสสติสมาธิสฺส เชื่อมความว่า
พึงทราบความที่อานาปานัสสติสมาธิอานิสงส์มาก แม้เพราะความสามารถ
จะเข้าไปเสียซึ่งวิตกมีกามวิตก เป็นต้น บทว่า อยํ โยค อานาปานสติสมาธิ
ความว่า ความเป็นไปแห่งจิตในอารมณ์ทั้งสูงทั้งต่ำนั้นเอง ชื่อว่า
ความพล่านไปแห่งจิตข้างโน้นข้างนี้

(๗๐) ที่ชื่อว่าวิชชา ได้แก่มรรค ชื่อว่า วิมุตติ ได้แก่ผล ชื่อว่าเป็นมูล ได้แก่
ความเป็นบาทแก่วิปัสสนา ชื่อว่า ย่อมยังสติปัฏฐาน ๔ ให้บริบูรณ์
เพราะภาวนานั้นเป็นไปด้วยอำนาจอนุปัสสนาทั้ง ๔ มีกายานุปัสสนาเป็นต้น
ชื่อว่า ย่อมโพชฌงค์ ๗ ให้บริบูรณ์ เพราะเว้นจากการเจริญโพชฌงค์เสียแล้ว
ความบริบูรณ์แห่งการเจริญสติปัฏฐาณก็มีไม่ได้ ชื่อว่า ย่อมยังวิชชาและวิมุตติให้บริบูรณ์
เพราะวิชชาและวิมุตติเหล่านั้นถึงความเป็นยอดด้วย
การเจริญโพชฌงค์ บทว่า จริมกานํ แปลว่า มีในที่สุด

ประเภทของลมหายใจมีในที่สุด
ในบรรดาลมเหล่านั้น ลมหายใจที่ชื่อ จริมกะมีในที่สุด ๓ อย่าง
เนื่องด้วยการดับ คือ :
๑. ภวจริมกะ ลมหายใจเข้าลมหายใจออก อันมีในที่สุดด้วยอำนาจภพ
๒. ฌานจริมกะ ลมหายใจเข้าลมหายใจออก อันมีที่สุดด้วยอำนาจฌาน
๓. จุติจริมกะ ลมหายใจเข้าลมหายใจออก อันมีในที่สุดด้วยอำนาจจุติ

ก็ในบรรดาภพทั้งหลาย ในกามภพลมหายใจเข้าลมหายใจออกย่อมเป็นไป
ในรูปภพและอรูปภพไม่เป็นไป เพราะเหตุนั้น ลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านั้น
จึงชื่อว่า ภวจริมกะ มีในที่สุดด้วยอำนาจภพ

ลมหายใจเข้าลมหายใจออกย่อมเป็นไปในฌาน ๓ ข้างต้น ไม่เป็นไปในฌานที่ ๔
เพราะเหตุนั้น ลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านั้น จึงชื่อว่า ฌานจริมกะ ในที่สุดด้วยอำนาจฌาน

ส่วนลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่าใดเกิดกับจิตดวงที่ ๑๖ หลังจุติจิต
ลมหายใจเข้าลมหาบใขออกเหล่านี้ ชื่อว่า จุติจริมกะ มีในที่สุดด้วยอำนาจจุติ
ลมหายใจเข้าลมหายใจออกมีในที่สุดด้วยอำนาจจุติเหล้านี้
พระผู้มีพระภาคทรงประสงค์เอาว่า ชื่อว่า จริมกะมีในพระสูตรนี้

ได้ยินมาว่าลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านี้ ย่อมปรากฏแก่
ภิกษุผู้ประกอบอยู่เนือง ๆ ด้วยกัมมฐานนี้ เพราะกำหนดอารมณ์คือ
ลมหายใจเข้าลมหายใจออกได้ด้วยดี เมื่อเธอคำนึงถึงความเกิดขึ้นในอุปาทาน
ขณะแห่งจุติดวงที่ ๑๖ หลังจุติจิต แม้ความเกิดแห่งลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านั้น
ก็ย่อมอันปรากฏ เมื่อคำนึงถึงความตั้งอยู่ แม้ความตั้งอยู่ของลมหายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านั้น
ก็เป็นอันปรากฏ และเมื่ออคำนึงถึงความดับ แม้ความดับของลม
หายใจเข้าลมหายใจออกเหล่านั้นก็เป็นอันปรากฏ

ก็ภิกษุผู้เจริญกัมมฐานอื่นจากอานาปานัสสติสมาธิเหล่านี้แล้ว ได้บรรลอรหันต์
ระยะกาลแห่งอายุ ย่อมเป็นอันกำหนดได้บ้าง กำหนดไม่ได้บ้าง
แต่ภิกษุผู้เจริญอานาปานัสสติ
มีวัตถุ ๑๖ นี้ บรรลุอรหันตต์ ระยะกาลแห่งอายุย่อมเป็นอันกำหนดได้ที่เดียว
เธอย่อมรู้ว่า "บัดนี้ อายุสังขารของเรา จักเป็นไปเท่านี้ ไม่ยิ่งไปกว่านี้" แล้วทำกิจทั้งปวง
มีการปฏิบัติสรีระ การนุ่งและการห่มเป็นต้น ตามธรรมดาของตนนั่นเอง
แล้วก็หลับตาเหมือนพระติสสะเถระสำนักโกฏิบรรพวิหาร
เหมือนอย่างพระติสสะเถระสำนักวัดมหากรัญชัยวิหาร เหมือนอย่างพระพระปิณฑปาติกติสสเถระในเทวปุตตมหารัฐ และเหมือนอย่างพระเถระพี่น้อง ๒ รูป สำนักวัดจิตตลบรรพตวิหาร