วิปัสสนาของพระอริยะเริ่มต้นที่อุทยัพพยญาณ

พระอริยะหากต้องการกำหนดวิปัสสนาอีก วิปัสสนาก็จะตั้งต้นปรากฏตั้งแต่ความเกิด-ดับของรูปนาม คือจะสามารถเห็นความเกิดดับด้วยอุทยัพพญาณทันทีที่กำหนด และติดตามด้วยวิปัสสนาญาณต่างๆ เป็นต้น ถัดจากนั้นก็จะเกิดสังขารุเปกขาญาณอันเป็นญาณสูงสุดแห่งวิปัสสนาญาณทั้งปวง เมื่อสังขารุเปกขาญาณแก่กล้าเต็มที่แล้ว ก็จะเกิดอนุโลมญาณ (ในปฏิสัมภิทามรรคเรียกว่าโคตรภูญาณส่วนอนุโลมญาณเป็นชื่อที่ปรากฏในคัมภีร์ปัฏฐาน ซึ่งจริงๆ แล้วก็เป็นธรรมะเดียวกัน) หลังจากนั้นจิตก็จะสลัดอารมณ์ที่เป็นนามรูปอันเป็นอารมณ์ประเภทโลกียะทิ้งแล้วน้อมเข้าสู่นิพพานอันเป็นอารมณ์ประเภทโลกุตตระ ก็ลักษณะแห่งวิถีจิตนี้จะมีความละม้ายคล้ายกับวิถีจิต เมื่อตอนที่มรรคกำลังจะเกิด และเนื่องจากเป็นผลของมรรค ท่านจึงเรียกจิตที่ทำหน้าที่พระนิพพานเป็นอารมณ์นั้นว่าผลจิต

อนึ่ง ผลจิตนี้จะเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง ไม่มีจิตอื่นเข้ามาแทรก และแม้ว่าผู้ที่เข้าผลสมาบัตินี้ยังไม่บรรลุเป็นพระอเสกขะ แต่ถึงกระนั้นในการเข้าผลสมาบัตินี้ก็ไม่อาจทำให้มรรคที่สูงกว่าบังเกิดขึ้นได้ เพราะเป็นการกำหนดโดยมีจุดประสงค์ที่ต่างกันคือในที่นี้เป็นการกำหนดผลจิตซึ่งตนเคยได้บรรลุมาแล้ว ก็เพราะเพียงเพื่อจะใช้ชีวิตอย่างผาสุกในทิฏฐธรรมด้วยอำนาจผลสมาบัติ มิได้เป็นการเจริญวิปัสสนาเพื่อมุ่งบรรลุมรรคชั้งสูง เพราะฉะนั้น มรรคจิต (สำหรับพระเสขบุคคล) จึงเกิดขึ้นไม่ได้ ส่วนมรรคจิตของพระอรหันต์นั้นไม่ต้องกล่าวถึงเลย เพราะไม่มีมรรคจิตที่จะเกิดขึ้นอีกแล้ว

ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคมหาฎีกา หน้า ๕๗๔ กล่าวไว้ว่า

อญฺโญเยว วิปสฺสนาจาโร อริยมคฺคาวโห.
อญฺโญ ผลสมาปตฺติกาอาวโห

วิถึจิตของวิปัสสนาที่จะทำให้บรรลุอริยมรรค
กับวิถีของการเข้าผลสมาบัติต่างกัน

จะอย่างไรก็ตามการที่มรรคจะเกิดหรือไม่เกิดขึ้นนั้นขึ้นอยู่กับความมุ่งหมายของอริยบุคคลนั้นด้วย คือขณะที่เจริญวิปัสสนาไปถึงสังขารุเปกขาญาณจนแก่กล้าเต็มที่แล้ว ถ้ามุ่งให้อริยมรรคเบื้องบนเกิด มรรคก็จะเกิด แต่การที่จะบรรลุมรรคเบื้องบนนั้นค่อนข้างยากกว่าการเข้าผลสมาบัตืเพราะตราบใดที่ญาณยังไม่แก่กล้า ที่จะทำให้อริยมรรคเบื้องสูงเกิด สังขารุเปกขาญาณก็จะวนเวียนเกิดอยู่อย่างนั้นบางทีในวิกฤตการณ์เช่นนี้ โยคีบางท่านถึงกับน้อมใจไปหาผลจิตที่ตนเคยบรรลุมาแล้ว ก็มี เมื่อจิตน้อมไปในผลจึงทำให้ผลจิตที่ตนเคยบรรลุมาแล้วเกิดขึ้น (เรียกว่า ทำของใหม่ไม่ได้ก็นั่งเสวยของเก่า) ดังนั้น พระเสขะบุคคลผู้ที่มุ่งมั่นจะปฏิบัติเพื่อมรรคผลเบื้องสูงจะต้องกำหนดจิตไว้ว่าในระยะเวลาประมาณเท่านี้เราจะไม่ยอมเข้าผลสมาบัติเด็ดขาดแล้วต้องคอยระวังมิให้จิตน้อมไปหาอริยผลที่ตนได้บรรลุมาแล้วด้วย มิฉะนั้น แทนที่อริยมรรคเบื้องสูงจะเกิดกลับกลายเป็นผลสมาบัติเกิดขึ้นแทน ซึ่งเท่ากับยังไม่มีความก้าวหน้าในการสู้รบกับกิเลสเลย

....?......