สอุปาทิเสสะและอนุปาทิเสสะ

เนื่องจากนิพพานนั้นเป็นอารมณ์ของมรรคและผล เป็นที่สิ้นไปแห่งกองทุกข์ กล่าวคือนามรูปสังขารทั้งมวล กล่าวโดยสภาวธรรมแล้ว นิพพานมีอย่างเดียว คือ มีสภาวะอันสงบ (สันติ) เท่านั้น แต่ถึงอย่างนั้น เมื่อบรรลุนิพพานแล้ว คือดับกิเลสแล้ว ถ้านามรูปขันธ์ของพระอรหันต์ผู้นั้นยังมีปรากฏให้เห็นอยู่ (คือยังไม่นิพพาน) จึงอาจเป็นเหตุให้เกิดความสงสัยได้ เหตุนี้ พระพุทธองค์ทรงแบ่งนิพพานออกเป็น ๒ อย่าง

๑. สอุปาทิเสสนิพพาน ความดับกิเลสของพระอรหันต์ผู้ยังมีชีวิตอยู่ คือดับกิเลสแล้วแต่ยังไม่ปรินิพพาน ยังมีขันธวิบากหลงเหลืออยู่

๒. อนุปาทิเสสนิพพาน ความดับกิเลสของพระอรหันต์ผู้ปรินิพพานแล้วซึ่งเป็นความดับขันธ์โดยประการทั้งปวงอย่างสิ้นเชิง

ภิกษุทั้งหลาย อะไรคือสอุปาทิเสสนิพพาน ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้เป็นพระอรหันต์ สิ้นอาสวะกิเลส ปฏิบัติเสร็จแล้ว ได้ทำกิจที่ตนพึงกระทำแล้ว หมดภาระแล้ว (ภาระ คือกิเลส ขันธ์ และอภิสังขาร) บรรลุประโยชน์ตน (หรือประโยชน์อันงาม) แล้ว หมดสังโยชน์เครื่องผูกในภพแล้ว เป็นผู้หลุดพ้นจากกิเลสโดยสิ้นเชิง

อนึ่ง อินทรีย์ ๕ ของพระอรหันต์นั้นดำรงอยู่ (จนกว่าจะปรินิพพาน) และตราบใดที่อินทรีย์ดังกล่าวยังไม่เสีย พระอรหันต์ก็ต้องยังต้องรับรู้ทั้งสิ่งที่ดีและไม่ดีอยู่ ยังเสวยสุขและทุกข์อยู่ (เหมือนกับคนทั่วๆ ไป) ภิกษุทั้งหลาย ก็ความสิ้นราคะ โทสะและโมหะของพระอรหันต์นั้น เราเรียกว่า สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ

ภิกษุทั้งหลาย แล้วอะไรคืออนุปาทิเสสนิพพาน ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้เป็นพระอรหันต์ ฯลฯ เป็นผู้พ้นจากกิเลสโดยสิ้นเชิง ภิกษุทั้งหลายเวทนาความรู้สึกทั้งมวลของพระอรหันต์ ซึ่งเป็นเวทนาที่ไม่หลงยึดติดด้วย ตัณหา มานะ และทิฏฐิ จักดับไปโดยสิ้นเชิงในโลกนั้นเอง ภิกษุทั้งหลายนั้นแหละ คือ อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ

พระผู้ทรงมีจักษุ ผู้ไม่ทรงยึดมั่นด้วยตัณหาและทิฏฐิ ผู้ไม่ยินดียินร้ายในอารมณ์ต่างๆ ได้ประกาศว่า นิพพานธาตุนี้มี ๒ อย่าง คือ (๑) นิพพานธาตุที่เป็นฝ่ายทิฏฐิธรรม ละตัณหาได้แล้ว แต่ยังมีขันธ์หลงเหลืออยู่ในโลกนี้ (๒) นิพพานธาตุที่เป็นฝ่ายสัมปรายภพ ที่ไม่มีเบญจขันธ์หลงเหลือ หมดสิ้นภพโดยสิ้นเชิง

บุคคลเหล่าใดได้บรรลุนิพพานธาตุทั้ง ๒ ดังกล่าวซึ่งเป็นอสังขตธรรมและเป็นธรรมที่พึ่งถึงได้ด้วยญาณ เป็นผู้มีจิตหลุดพ้น เพราะหมดสิ้นตัณหาเครื่องยินดีในภพได้ บุคคลเหล่าใด คือผู้บรรลุแก่นสารแห่งพระธรรม ดื่มด่ำพระนิพพาน เป็นผู้ไม่ยินดียินร้ายในอารมณ์ต่างๆ ละภพน้อยภพใหญ่ทั้งมวลแล้ว

อธิบาย

คำว่า อนุปาทิเสสนิพพานนี้ ได้แก่ขันธปรินิพพาน หมายความว่า ขันธ์ที่จะไปบังเกิดในภพใหม่นั้นได้หมดสิ้นไปแล้วภายหลังจากที่ที่ดับขันธปรินิพพาน ดังนั้ยขันธปรินิพพานนี้สำเร็จมาแล้วตั้งแต่ขณัที่บรรลุอรหัตตมรรค กล่าวโดยสมมุติถ้าไม่ได้เจริญมรรคภาวนา กิเลสและขันธ์ที่จะไปเกิเในภพใหม่ก็อาจเกิดขึ้นได้ ถ้ามีเหตุปัจจัย กิเลสและขันธ์ดังกล่าวนี้เป็นธรรมที่พ้นจากกาลทั้ง ๓ คือ ไม่ใช่ธรรมที่เกิดขึ้นแล้ว-เกิดขึ้นอยู่ หรือจะเกิดขึ้นต่อไป ดังนั้น ความดับแห่งกิเลสและขันธ์เหล่านั้นจึงเป็นภาวะที่พ้นจากกาลทั้ง ๓ (กาลวิมุติ) เช่นเดียวกัน

สรุปแล้วทั้งสอุปาทิเสสนิพพานและอนุปาทิเสสนิพพานต่างก็เป็นกาลวิมุติด้วยกันเพราะเป็นเพียงสภาวะความดับบแห่งกิเลสและขันธ์ซึ่งมีอยู่โดยตลอด เป็นสภาพไม่มีการเกิดขึ้นตั้งอยู่ แล้วดับไปเหมือนธรรมทั่วๆ ไป ไม่ตกอยู่ในอำนาจของกาลเวลา เพราะฉะนั้นจึงไม่ควรที่จะเกิดความสงสัยเรื่องขณะของพระนิพพาน เช่นสงสัยว่า ในขณะโคตรภูจิจนั้นมีนิพพานที่เป็นอนาคต เป็นอารมณ์หรือไมาหรือสงสัยว่า ในขณะที่บรรลุมรรคนั้นมีนิพพานที่เป็นปัจจุบันเป็นอารมณ์หรือไม่