สมาธิและวิปัสสนาชั้นสูง

สมาธิและวิปัสสนาชั้นสูงนั้น พึงทราบว่าเป็นวิปัสสนาญาณ ที่เริ่มแต่ภังคญาณ ซึ่งเป็นวิปัสสนาบริบูรณ์แก่กล้าถึงขั้นสูง อนึ่ง ตั้งแต่ภังคญาณนั้น ขณิกสมาธิชั้นสูงเช่นกัน คำกล่าวสอดคล้องกับคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรคและ วิสุทธิมรรคเป็นต้นที่ได้กล่าวถึงวยะลักขณูปัฏฐาเนกัตตะ และภังคญาณซึ่งจะได้อธิบายไว้ในตอนท้ายของปริเฉทนี้ และในเรื่องที่ว่าด้วย ภังคญาณในข้างหน้า

สมาธิและวิปัสสนระดับกลาง

สำหรับวิปัสสนาและสมาธิระดับกลางนั้น เริ่มตั้งแต่อุทยัพพยญาณ จำเดิมแต่อุทยัพพยญาณขึ้นไปนั้น ขณิกสมาธิระดับปานกลางก็จะเกิดขึ้น ซึ่งคำกล่าวนี้สอดคล้องกับคำที่ได้มาในวิสุทธิมรรค เช่น เรียก อุทยัพพยญาณว่า ปฐมตรุณวิปัสสนา และเรียกบุคคลผู้พร้อมด้วยวิปัสสนาญาณดังกล่าว อารัทธวิปัสสกบุคคล "บุคคลผู้เจริญเริ่มเจริญวิปัสสนา" ซึ่งสอดคล้องกับบาลีที่ว่า ญาณนี้เป็นองค์ของการปรารภความเพียรเพื่ให้ถึงมรรคผลที่เรียกว่า ปธานิยังคะ และสอดตล้องกับพระบาลีที่แสดงว่า อุทยัพพยวิปัสสี "ผู้มีปกติกำหนดพิจารณาความเกิดและความดับ" ที่เป็นเช่นนั้นก็เพราะว่าในบรรดาวิปัสสนาที่บริบูรณ์นั้น อุทยัพพยญาณนี้ท่านเรียกว่า ปฐมวิปัสสนา นี้เป็นคำเรียกที่มาในคำภีร์พระไตรปิฎกและอรรถกถาทั้งหลาย