๒๔๗
อินทรีย์ หรือ อินทรีย์ ๕ คือ ความสามารถหลักทางจิต ๕ ประการ ได้แก่

๑. สัทธินทรีย์ คือ ความศรัทธา ในโพธิปักขิยธรรม
๒. วิริยินทรีย์ คือ ความเพียร ในสัมมัปปธาน ๔
๓. สตินทรีย์ คือ ความระลึกได้ ในสติปัฏฐาน ๔
๔. สมาธินทรีย์ คือ ความตั้งมั่น ในฌานทั้ง ๔
๕. ปัญญินทรีย์ คือ ความเข้าใจ ในอริยสัจ ๔

คำว่า ปัญญินทรีย ปัญญาพละ อธิปัญญาสิกขา ปัญญา ปัญญาขันธ์
ธัมมวิจยสัมโพชฌงค์ ญาณ สัมมาทิฏฐิ ญาณในความสิ้นไป ญาณในความไม่เกิดอีก
อนัญญาตัสสามิตินทรีย์ อัญญินทรีย์ อัญญาตาวินทรีย์ จักขุ วิชชา พุทธิ ภูริ เมธา แสงสว่าง
หรือแม้แต่คำอย่างใดอย่างหนึ่งอื่นประเภทนี้ ทั้งหมดเป็นคำไวพจน์ของปัญญา

อินทรีย์ ๕ คือ (ญาณในความสิ้นไป, ญาณในความไม่เกิดอีก, อนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์,
อัญญินทรีย์, และอัญญาตาวินทรีย์) เป็นโลกุตตระ ปัญญาทั้งหมดอื่น เป็นโลกุตตระและโลกียะปะปนกัน

๒๗๘
อินทรีย์ ๕ ของพระอเสกขะเหล่านั้นแหละเป็นวิชชา
(เพราะอินทรีย์ ๕ มีศรัทธาเป็นต้นเกื้อกูลแก่ปัญญา จึงนับเข้าในปัญญาขันธ์)
อวิชชา ดับเพราะการเกิดขึ้นแห่ง วิชชา
สังขาร ดับเพราะความดับแห่ง อวิชชา
วิญญาณ ดับเพราะความดับแห่ง สังขาร
นามรูป ดับเพราะความดับแห่ง วิญญาณ
สฬายตนะ ดับเพราะความดับแห่ง นามรูป
ผัสสะ ดับเพราะความดับแห่ง สฬายตนะ
เวทนา ดับเพราะความดับแห่ง ผัสสะ
ตัณหา ดับเพราะความดับแห่ง เวทนา
อุปาทาน ดับเพราะความดับแห่ง ตัณหา
ภพ ดับเพราะความดับแห่ง อุปาทาน
ชาติ ดับเพราะควาทดับเพราะความดับแห่ง ภพ
ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส และอุปายาส ดับเพราะความดับแห่ง ชาติ
ความดับแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนี้ ย่อมมีด้วยประการอย่างนี้
ข้อนี้เป็นการหยั่งลงด้วยปฏิจจสมุปบาท

อินทรีย์ ๕ ของพระอเสกขะเหล่านั้น สงเคราะห์ไว้ด้วยขันธ์ ๓ คือ
สีลขันธ์ สมาธิขันธ์ และปัญญาขันธ์ ข้อนี้หยั่งลงด้วยขันธ์

อินทรีย์ ๕ ของพระอเสกขะเหล่านั้นนั่นแหละ นับเข้าสังขารขันธ์ สังขารขันธ์เหล่าใด
ไม่ใช่อารมณ์ของอาสวะ และไม่ใช่องค์แห่งภพ สังขารเหล่านั้น(อรหัตตผล)สงเคราะห์ไว้ใน
ธรรมธาตุ ข้อนี้เป็นการหยั่งลงด้วยธาตุ

ธรรมธาตุนั้นนับเข้าในธรรมายตนะ ซึ่งไม่ใช่อารมณ์ของอาสวะ และไม่ใช่องค์แห่งภพ
นี้เป็นการหยั่งด้วยอายตนะ

การถอนสักกายทิฏฐินี้กล่าวไว้ในคำว่า อยํ อหสฺมิติ อนานุปสฺสี(ไม่เห็นอัตภาพนี้เป็นเรา)
เป็นความหลุดพ้นของพระเสกขะ ศรัทธาเป็นต้นนั้นนั่นแหละเป็นอินทรีย์ ๕ ของพระเสกขะ
ข้อนี้หยั่งลงด้วยอินทรีย์
อินทรีย์ ๕ ของพระอเสกขะเหล่านี้นั้นนั่นแหละเป็นวิชชา อวิชชาดับเพราะการเกิดขึ้นแห่งวิชชา
สังขารดับเพราะความดับแห่งอวิชชา วิญญาณดับเพราะความดับแห่งสังขาร ปฏิจจสมุปบาททั้งปวง
ย่อมเป็นไปอย่างนี้ ข้อนี้เป็นการหยั่งลงด้วยปฏิจจสมุปบาท

๒๘๐"วิชชานั้นนั่นแหละเป็นปัญญาขันธ์ ข้อนี้เป็นการหยั่งลงด้วยขันธ์"วิชชานั้นนั่นแหละนับเข้าในสังขารขันธ์ สังขารเหล่าใด ไม่ใช่อารมณ์อาสวะ และไม่ใช่องค์แห่งภพ
สังขารเหล่านั้น(อรหัตตผล)สงเคราะห์ไว้ในธรรมธาตุ ข้อนี้เป็นการหยั่งลงด้วยธาตุ"ธรรมธาตุนั้นนับเข้าในธรรมายตนะ ซึ่งไม่ใช่อารมณ์ของอาสวะ และไม่ใช่องค์แห่งภพ ข้อนี้หยั่งด้วยอายตนะ"ผู้หลุดพ้นแล้วด้วยความหลุดพ้นของพระเสกขะและพระอเสกขะ ได้ข้ามห้วงกิเลส
อันตนมิเคยข้าม เพื่อความไม่เกิดอีก สมจริงดังพระพุทธเจ้าดำรัสว่า
"ผู้หลุดพ้นแล้วในธาตุเบื้องบน ธาตุเบื้อล่าง เป็นต้น"