สัมมสนจาระคืออะไร
ในคัมภีร์ฎีกาแห่งอัฏฐกถามัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก็(๒๗๔) ได้วิเคราะห์
หรือให้คำนิยามความหมายของคำว่า สมุมสนจาร ไว้ดังนี้ว่า สมุมสนํ จรติ เอตุถาติ
สมุมสนจาโร, วิปสุสนาภูมิ. แปลว่า สัมมสนจาระ คือ อารมณ์อันเป็นที่ท่องเที่ยว
ไปแห่งสัมมสนญาณ หมายถึง ธรรมที่เป็นภูมิของวิปัสสนา


ตามคำนิยามความหมายนี้ พึงทราบว่า สมมสนจาระนั้น ได้แก่ อารมณ์ของ
วิปัสสนา เป็นอารมณ์ที่วิปัสสนาญาณสามารถนำมากำหนดพิจารณาให้เห็นการเกิด
ดับได้ตามที่เป็นจริง

ในบรรดาอารมณ์ที่เรียกว่า สัมมสนจาระ นี้ พึ่งทราบว่า กลุ่มธรรมทั้งที่เป็น
อัชฌัตติกธรรมซึ่งเป็นวิสัยของปัจจักขญาณ และทั้งที่เป็นพหิทธธรรม
ซึ่งเป็นวิสัยของอนุมานญาณหรืออันวยญาณ
ได้ชื่อว่าสัมมสนจาระของพระสาวก ซึ่งเกี่ยวกับอารมณ์แห่งวิปัสสนาของพระสาวกนี้
ได้แสดงไปแล้วในตอนที่ว่าด้วยอารมณ์แห่งวิปัสสนา ในปริเฉท ๓ นี้นั่นเอง

อนึ่ง ขอให้โยคีทั้งหลายจงใส่ใจกับคำอุปมาที่ว่า ยฎจิโกฏิยา อุปฺบีเฬนฺโต วิย
"ราวกะว่าเคาะดูด้วยปลายไม้เท้า" ซึ่งเป็นคำที่แสดงวิธีการพิจารณาวิปัสสนา
ของพระมหาโมคคัลลานเถระนั้น ด้วยว่า สถานที่ที่ผู้ถือไม้เท้า (เช่น คนตาบอด)
เคาะถูกนั้น มีเป็นจุดๆเท่านั้น ส่วนที่ที่บุคคลนั้นไมได้เคาะนั้นมีกว้างขวางมากมาย
แม้สภาวธรรมที่พระสาวทั้งหลายไม่ได้นำมาพิจารณาก็มีมากกว่าที่นำมาพิจารณา
ยิ่งนัก ส่วนที่พิจารณาเห็นด้วยวิปัสสนาญาณจริงๆนั้นมีน้อยนิด จึงทำให้การพิจารณา
นั้นห่าง ชื่งระยะความห่างของการพิจารณานั้น หากเทียบความห่างระหว่างพระ
อัครสาวกองค์ที่ ๒ กล่าวคือ พระมหาโมคคัลลานเถระกับของพระมหาสาวก
ทั้งหลายแล้ว พึงทราบว่า การพิจารณาของพระมหาสาวกทั้งหลายนั้นน้อยและ
ห่างกว่าพระมหาโมคคัลลานเถระเยอะมาก ยิ่งหากเป็นการพิจารณาของพระ
อรหันต์ธรรมดาทั่วๆไป พระอนาคามี พระสกทาคามี พระโสดาบัน และปุถุชน
ทั้งหลายแล้ว พึงทราบว่า ระยะความห่างของการพิจารณาอารมณ์วิปัสสนาของ
บุคคลเหล่านี้ยิ่งมีความห่างเพิ่มมากกว่ากันเป็นทวีคูณ ไปตามลำดับความสามารถ
แห่งญาณของใครของมัน

ด้วยเหตุนี้ ในคัมภีร์อรรถกถามัชฌิมปัณณาสก็ กัณณกัตถลสูตร (๒๔๕)
ท่านจึงได้อธิบายไว้ดังนี้ว่า การพยายามพิจารณาของบุคคลเบื้องล่าง เช่น ปุถุชนนั้น
เมื่อเทียบกับพระโสดาบันแล้วย่อมมีขีดความสามารถในการพิจารณาน้อยกว่าพระโสดาบันนัก
โดยนัยเดียวกัน การพิจารณาของพระโสดาบัน เมื่อเทียบกับพระสกทาคามี
ก็ย่อมมีขีดความสามารถสู้พระสกทาคามีไม่ได้ พระสกทาคามย่อมมีขีดความสามารถ
สู้พระอนาคามีไม่ได้ พระอนาคามีย่อมมีขีดความสามารถสู้พระอรหันด์หัวไปไม่ได้
พระอรหันต์ทั่วไปย่อมมีขีดความสามารถสู้พระมหาสาวกไม่ได้ พระมหาสาวกย่อม
มีขีดความสามารถสู้พระทุติยอัครสาวก (พระมหาโมคคัลลานเถระ) ไม่ได้
แม้พระทุติยอัครสาวก ก็ย่อมสู้พระสารีบุตรเถระ
องค์ปฐมอัครสาวกผู้เป็นพระธัมมเสนาบดีไม่ได้เช่นกัน