สัมมสนจาระคืออะไร

ในคัมภีร์ฎีกาแห่งอัฏฐกถามัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์(๒๗๔) ได้วิเคราะห์
หรือให้คำนิยามความหมายของคำว่า สมฺมสนจาร ไว้ด้งนี้ว่า สมฺมสนํ จรติ เอตฺถาติ
สมฺมสนจาโร, วิปสฺสนาภูมิ. แปลว่า สัมมสนจาระ คือ อารมณ์อันเป็นที่ท่องเที่ยว
ไปแห่งสัมมสนญาณ หมายถึง ธรรมที่เป็นกูมิของวืปัสสนา


ตามคำนิยามความหมายนี้ พึ่งทราบว่า ส้มมสนจาระนั้น ได้แก่ อารมณ์ของ
วิปัสสนาเป็นอารมณ์ที่วิปัสสนาญาณสามารถนำมากำหนดพิจารณาให้เห็นการเกิด
ดับได้ตามที่เป็นจริง

ในบรรดาอารมณ์ที่เรียกว่า ส้มมสนจาระ นี้ พึงทราบว่า กลุ่มธรรมทั้งที่เป็น
อัชฌัตติกธรรมซึงเป็นวิสัยของปัจจักขญาณ และทั้งที่เป็นพหิทธธรรม ซึ่งเป็นวิสัย
ของอนุมานญาณหรืออันวยญาณ ได้ชื่อว่าสัมมสนจาระของพระสาวก ซึ่งเกี่ยวกับ
อารมณ์แห่งวิปัสสนาของพระสาวกนี้ ได้แสดงไปแล้วในตอนที่ว่าด้วยอารมณ์แห่ง
วิปัสสนา ในปริเฉท ๓ นี้นั่นเอง

อนึ่ง ขอให้โยคีทั้งหลายจงใส่ใจกับคำอุปมาที่ว่า ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย
"ราวกะว่าเคาะดูด้วยปลายไม้เท้า" ซึ่งเป็นคำที่แสดงวิธีการพิจารณาวิปัสสนา
ของพระมหาโมคคัลลานเถระนั้น ด้วยว่า สถานที่ที่ผู้ถือไม้เท้า(เช่น คนตาบอด)
เคาะถูกนั้น มีเป็นจุดๆเท่านั้น ส่วนที่ที่บุคคลนั้นไมได้เคาะนั้นมีกว้างขวางมากมาย
แม้สภาวธรรมที่พระสาวกทั้งหลายไม่ได้นำมาพิจารณาก็มีมากกว่าที่นำมาพิจารณ
ยิ่งนัก ส่วนที่พิจารณาเห็นด้วยวิปัสสนาญาณจริงๆ นั้นมีน้อยนิด จึงทำให้การพิจารณา
นั้นห่าง ชึ่งระยะความห่างของการพิจารณานั้น หากเทียบความห่างระหว่างพระ
อัครสาวกองค์ที่ ๒ กล่าวคือ พระมหาโมคคัลลานเถระกับของพระมหาสาวก
ทั้งหลายแล้ว พึงทราบว่า การพิจารณาของพระมหาสาวกทั้งหลายนั้นน้อยและ
ห่างกว่าพระมหาโมคคัลลานเถระเยอะมาก ยิ่งหากเป็นการพิจารณาของพระ
อรหันต์ธรรมดาทั่วๆไป พระอนาคามี พระสกทาคามี พระโสดาบัน และปุถุชน
ทั้งหลายแล้ว พึงทราบว่ ระยะความห่างของการพิจารณาอารมณ์วิปัสสนาของ
บุคคลเหล่านี้ยิ่งมีความห่างเพิ่มมากกว่ากันเป็นทวีคูณ ไปตามลำดับความสามารถ
แห่งญาณของใครของมัน

ด้วยเหตุนี้ ในคัมภีร์อรรถกถามัชฌิมปัณณาสก์กัณณกัตถลสูตร(๒๔๕) ท่านจึง
ได้อธิบายไว้ดังนี้ว่า การพยายามพิจารณาของบุคคลเบื้องล่าง เช่น ปุถุซนนั้น เมื่อเทียบ
กับพระโสดาบันแล้วย่อมมีขีคความสามารถในการพิจารณาน้อยกว่าพระโสดาบันนัก
โดยนัยเดียวกัน การพิจารณาของพระโสดาบัน เมื่อเทียบกับพระสกทาคามี ก็ย่อม
มีขีดความสามารถสู้พระสกทาคามีไม่ได้ พระสกทาคามีย่อมมีขีดความสามารถ
สู้พระอนาคามีไม่ได้ พระอนาคามีย่อมมีขีดความสามารถสู้พระอรหันต์ทั่วไปไม่ได้
พระอรหันต์ทั่วไปย่อมมีขีดความสามารถสู้พระมหาสาวกไม่ได้ พระมหาสาวกย่อม
มีขีดความสามารถสู้พระทุติยอัครสาวก(พระมหาโมคคัลลานเถระ) ไม่ได้ แม้พระ
ทุติยอัครสาวก ก็ย่อมสู้พระสารีบุตรเถระองค์ปฐมอัครสาวกผู้เป็นพระธัมมเสนาบดี
ไม่ได้เช่นกัน

........
สัมมสนญาณ คือ ญาณที่ ๓ ในญาณ ๑๖