อุเบกขาคือตัตรมัชฌัตตตา

อนึ่ง สติผ่องแผ้วในจตุตถฌานนี้ย่อมมีได้ด้วยอุเบกขาใด อุเบกขานั้นมีองค์รวม
เป็นตัตรมัชฌัตตตา
สติเท่านั้นมิใช่ผ่องแผ้วด้วยอุเบกขานั้นในจตุตถฌานนี้เพียงอย่างเดียว แม้แต่
สัมปยุตตธรรมทั้งหมดก็ผ่องแผ้วด้วยอุเบกขาเช่นกัน แต่ตรัสเทศนาไว้โดยยกสติเป็น
ประธาน

อุเบกชาเวทนาเหมือนราตรี
ตัตรมัชฌัตตุเปกขาเหมือนดวงจันทร์

ในฌานทั้ง ๔ เหล่านั้น แม้อุเบกขานี้จะมีอยู่ในฌานขั้นต่ำ ๓ แต่ก็ไม่ทำให้สติ
และสัมปยุตตธรรมบริสุทธิ์ฝ่องแผ้ว เปรียบเหมือนดวงจันทร์แม้มีอยู่ในกลางวันก็ไม่บริสุทธิ์
ผ่องแผ้ว เพราะถูกแสงอาทิตย์ปิดบังในกลางวัน และเพราะไม่มีราตรีที่เป็นฝ่ายเดียวกัน
โดยความเย็นสบายหรือเกื้อกูลแก่ตน ฉันใด แม้ดวงจันทร์คือตัตรมัชฌัตตุเปกขานี้ก็ฉันนั้น
แม้จะมีอยู่ในฌานต่างๆ มีปฐมฌานเป็นตัน ก็ไม่ผ่องแผ้ว เพราะถูกกำลังของธรรมฝ่าย
ปฏิปักษ์มีวิตกเป็นต้นรบกวน และไม่มีราตรีที่เป็นฝ่ายเดียวกันคืออุเบกขาเวทนา และเมื่อ
ตัตรมัชมัดตุเปกขานั้นไม่ผ่องแผ้ว แม้สหชาตธรรมมีสติเป็นต้นก็ไม่ผ่องแผ้วเหมือน
แสงจันทร์ไม่ผ่องแผ้วในเวลากลางวัน ดังนั้น จึงไม่ตรัสฌานทั้งสามอย่างใดอย่างหนึ่งว่า
อุเปกขาสติปาริสุทธิ์ (มีสติผ่องแผ้วอันอุเบกขาทำให้เกิดขึ้น)
แต่ดวงจันทร์คือตัตรมัชผัตตุเปกขานี้ผ่องแผ้วยิ่งนักในจตุตถฌานนี้ เพราะมี
ราตรีที่เป็นฝ่ายเดียวกันคืออุเบกขาเวทนา และไม่ถูกกำลังของธรรมฝ่ายปฏิปักษ์มีวิตก
เป็นตันรบกวน แม้สหชาตธรรมมีสติเป็นตันก็บริสุทธิ์ผ่องแผ้วเพราะอุเบกขานั้นผ่องแผ้ว
ดุจแสงจันทร์ที่บริสุทธิ์ผ่องแผ้ว ดังนั้น จึงตรัสจตุตถผานนี้เท่านั้นว่า อุเปกชาสติปาริสุทธิ
(มีสติผ่องแผ้วอันอุเบกขาทำให้เกิดขึ้น)