ปฐมฌานนี้มีองค์ ๕ ประกอบด้วยวิตก วิจาร ปิติ สุข และเอกัคคตา
นิวรณ์ ๕ เหล่านี้ คือ กามฉันทะ พยาบาท ถีนมิทธะ
อุทธัจจะ และ วิจิกิจฉา และถูกละไปได้
[นิวรณ์ธรรมต่างๆ ย่อมสงบลงได้เป็นอย่างดี ไม่มีโอกาสจะปรากฏขึ้นมาเป็นปริยุฏฐานได้]

(ในอรรถกถาพระนัยกล่าวถึงองค์ฌานว่าเป็นปฏิปักษ์แก่นิวรณ์ กล่าวคือ)
๑. สมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันทะ
๒. ปีติเป็นปฏิปักษ์ต่อพยาบาท
๓. วิตกเป็นปฏิปักษ์ต่อถีนมิทธะ
๔. สุขเป็นปฏิปักษ์ต่ออุทธัจจกุกกุจจะ
๕. วิจารเป็นปฏิปักษ์ต่อวิจิกิจฉา

พระอรรถกถาจารย์อ้างสาธกจากคัมภีร์เปฎโกปเทศว่า
ตถา หิ "สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, สุขํ อุทธจฺจ
กุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา"ติ เปฎเก วุตฺต."
"โดยแท้จริงแล้ว ในคัมภีร์เปฏโกปเทศกล่าวว่า 'สมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันทะ ปีติ
ต่อพยาบาท วิตกต่อถีนมิทธะ สุขต่ออุทธัจจกุกกุจจะ และวิจารต่อวิจิกิจฉา"
อย่างไรก็ตาม ข้อความข้างตันไม่พบในคัมภีร์เปฎโกปเทศทุกฉบับในปัจจุบัน]

สมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันทะ

นานาวิสยลุทฺธสฺส กามจฺฉนฺทวสา ปน
อิโต จิโต ภมนฺตสฺส วเน มกฺกฎโก วิย.
เอกสมี วิสเยเยว สมาธาเนว เจตโส
"สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกุโข"ติ วุจฺจติ.

"ท่านกล่าวไว้(ในคัมภีร์เปฎโกปเทศ]ว่า สมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันทะ เพราะเป็น
การดำรงจิตที่ลุ่มหลงในอารมณ์ต่างๆ ด้วยอำนาจของกามฉันทะไว้ในอารมณ์เดียว เหมือนลิง
ที่วิ่งไปข้างโนันข้างนี้ในป่า"

ปีติเป็นปฏิปักษ์ต่อพยาบาท

ปาโมชฺชภาวโต เจว สีตลตฺตสภาวโต
"พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ ปฏิปกฺขา"ติ ภาสิตา.

"ท่านกล่าวว่า ปีติเป็นปฏิปักษ์ต่อพยาบาท เพราะมีสภาพปราโมทย์และสงบเย็น"

วิตกเป็นปฏิปักษ์ต่อถีนมิทธะ

สวิปฺผาริกภาเวน เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต
วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส ปฏิปกฺโข"ติ วณฺณิโต.

"ท่านกล่าวว่า วิตดเป็นปฏิปักษ์ต่อถีนมิทธะ เพราะการก่อให้เกิดปฐมฌานเป็นต้น
ด้วยการขวนขวาย[ในการนำสัมปยุตตธรรมเข้าสู่อารมณ์]"

สุขเป็นปฏิปักษ์ต่ออุทธัจจะและกุกกุจจะ


อรูปสนฺตภาวสฺส สยญฺเจวาติสนฺตโต
"สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจจ- ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกั".

"สุขเป็นปฏิปักษ์ต่ออุทธัจจะและกุกกุจจะที่มีสภาพไม่สงบ เพราะมีสภาพสงบยิ่ง

วิจารเป็นปฏิปักษ์ต่อวิจิกิจฉา

มติยา อนุรูปตฺตา "อนุมชศฺชนลกฺขโณ
วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข"ติ ทีปิโต.

"ท่านแสดงว่า วิจารที่มีลักษณะเคล้าคลึง(อารมณ์]เป็นปฏิปักษ์ต่อวิจิกิจฉา เพราะ
มีสภาพคล้อยตามปัญญา