ธรรมเป็นเหตุเกิดวิริยสัมโพชฌงค์

อีกอย่างหนึ่ง ธรรม ๑๑ ประการ ย่อมเป็นไปเพื่อความเกิดแห่งวิริยสัมโพชฌงค์ คือ

๑. การพิจารณาเห็นภัยในอบาย
๒. การเห็นอานิสงส์
๓. การพิจารณาวิถีทางดำเนิน
๔. ความเคารพยำเกรงในบิณฑบาต
๕. การพิจารณาความเป็นใหญ่แห่งการรับทรัพย์มรดก
๖. การพิจารณาความมีพระศาสดาเป็นใหญ่
๗. การพิจารณาความมีชาติเป็นใหญ่
๘. การพิจารณาความมีสพรหมจารีเป็นใหญ่
๙. การงดเว้นบุคคลเกียจคร้าน
๑๐. การคบหาบุคคลผู้ปรารภความเพียร
๑๑. ความน้อมจิตไปในวิริยสัมโพชฌงค์นั้น

[เล่มที่ 14] พระสุตตันตปิฎก ทีฆนิกาย มหาวรรค เล่ม ๒ ภาค ๒ - หน้าที่ 336

การใส่ใจโดยแยบคายในความเพียรมีการริเริ่มเป็นตัน คือ การใส่ใจที่เป็นไปด้วย
การทำให้เกิดความริเริ่มเป็นต้น

ข้อความว่า "การใส่ใจที่เป็นไปด้วยการทำให้เกิดความริเริ่มเป็นตัน" หมายถึง การ
ใส่ใจที่สนับสนุนให้เกิดความริเริ่มเป็นต้น

ในความเพียรทั้งสามนั้น :

ก. ความริเริ่ม (อารัมภธาตุ) คือ ความเพียรเริ่มแรก
ข. ความพากเพียร (นิกกมธาตุ) คือ ความเพียรที่มีกำลังยิ่งกว่าความริเริ่มนั้น
เพราะออกไปจากความเกียจคร้าน
ค. ความบากบั่น (ปรักกมธาตุ) คือ ความเพียรที่มีกำลังยิ่งขึ้นไปกว่าพากเพียร
นั้น เพราะก้าวไปสู่ฐานะยิ่งๆ ขึ้นไป

ส่วนคำว่า ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฎฺฐานิยา ธมฺมา (ธรรมอันเป็นเหตุเกิดของปีติสัม-
โพชฌงค์) นี้เป็นชื่อของปีตินั่นเอง ความใส่ใจที่ทำปีตินั้นให้เกิดขึ้น ชื่อว่า การใส่ใจโดย
แยบคาย

ปีติที่เกิดขึ้นก่อนๆ ย่อมก่อให้เกิดปีติต่อๆ มาได้อีก ดังนั้น ธรรมอันเป็นเหตุเกิด
ของปิติสัมโพชมงค์ก็คือปีติที่เกิดขึ้นก่อนนั่นเอง นอกจากนั้น วิสุทธิมรรคแปลพม่า (เล่ม ๑

ความเพียรมี ๓ ประเภท คือ

๑. อารัมภธาตุ ความริเริ่ม คือ ความเพียรเริ่มต้นเพื่อปฏิบัติธรรม เหมือนการ
ก่อไฟตัมน้ำเพื่อให้น้ำคือกิเลสลดน้อยลงตามลำดับ ได้แก่ วิปัสสนาญาณที่ ๑-๓ หมายความ
ว่า วิปัสสนาญาณในระดับนี้เป็นระดับอ่อน จึงเป็นความเพียรเริ่มต้นเท่านั้น

๒. นิกกมธาตุ ความพากเพียร คือ ความเพียรกำจัดความเกียจคร้านในระหว่าง
ปฏิบัติธรรม มีกำลังมากกกว่าอารัมภธาตุเพราะพ้นไปจากความเกียจคร้าน เนื่องจาก
ความเพียรที่ได้อาเสวนปัจจัยแล้วย่อมข่มความเกียจคว้านที่เป็นปฏิปักษ์ ได้แก่ วิปัสสนาญาณ
๔ หมายความว่า วิปัสสนาญาณที่ ๔ เป็นระดับปานกลาง จึงอาจเกิดความเกียจคร้าน
ในระหว่างปฏิบัติธรรมได้ ผู้ปฏิบัติจึงต้องกำจัดความเกียจคร้านที่เกิดขึ้นด้วยนิกกมธาตุ

๓. ปรักกมธาตุ ความบากบั่น คือ ความเพียวที่ก้าวไปข้างหน้าเพื่อบรรลุมรรด-
ผลนิพพานอันเป็นจุดมุ่งหมายของการปฏิบัติธรรม มีกำลังมากกกว่านิกกมธาตุ ได้แก่
วิปัสสนาญาณที่ ๕ เป็นต้นไป หมายความว่า วิปัสสนาญาณที่ ๕ เป็นต้นไป เป็นระดับสูง
ผู้ปฏิบัติมักไม่เกิดความเกียจคร้านอีก แต่จะมุ่งมั่นเพื่อการปฏิบัติยิ่งๆ ขึ้นไปจนกว่าจะครบ
เวลาปฏิบัติธรรมหรือบรรลุสังขารุเปกขาญาณต่อไป

ธรรม ๑๑ ประการย่อมเป็นไปเพื่อทำไห้เกิดวิริยสัมโพชฌงค์ คือ

๑. การพิจารณาเห็นภัยในอบายเป็นต้น
๒. การเห็นอานิสงส์ของการบรรลุคุณวิเศษที่เป็นโลกียะและโลกุตตระโดยเนื่อง
ด้วยความเพียรว่า คนเกียจคร้านไม่อาจบรรลุคุณวิเศษทั้งสองอย่างนั้นได้ คนมีวิริยะเท่านั้น
จึงได้รับผลของความเพียรคือคุณวิเศษดังกล่าว)
๓. การพิจารณาเห็นวิถีทางดำเนินอย่างนี้ว่า เราต้องดำเนินไปตามทางที่พระพุทธ-
เจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพระมหาสาวกดำเนินไปแล้ว และทางนั้นคนเกียจคร้านไม่
สามารถดำเนินไปได้
๔. การยำเกรงในข้าวสุกด้วยการทำให้ทายกได้รับผลมาก
๕. การพิจารณาถึงความยิ่งใหญ่ของพระบรมศาสดาอย่างนี้ว่า พระบรมศาสดา
ของเราตรัสสรรเสริญคุณของการปรารภความเพียร คำสอนของพระองค์ไม่มีใครล่วง
ละเมิดได้ ทรงมีอุปการะมากแก่เรา และเป็นผู้ที่เราบูชาอยู่ด้วยปฏิบัติบูชาจึงชื่อว่าได้รับ
บูชาแล้ว หาใช่บูชาโดยประการอื่นไม่
๖. การพิจารณาถึงความยิ่งใหญ่แห่งมรดกอย่างนี้ว่า เราจะต้องรับมรดกอันยิ่ง
ใหญ่คือพระสัทธรรม คนเกียจดร้านไม่อาจรับมรดกนั้นได้
๗. การบรรเทาถีนมิทธะด้วยการใส่ใจอาโลกสัญญา การเปลี่ยนอิริยาบถ
การอยู่ในที่โล่งแจ้ง
๘. การหลีกเว้นคนเกียจคร้าน
๙. การคบหากับคนปรารภความเพียร
๑๐. การพิจารณาผลของความเพียรชอบ (สัมมัปปธาน ๔)
๑๑. การน้อมจิตไปในวิริยสัมโพชฌงค์นั้น

.........

.........