สิ้นทุกข์เมื่อบรรลุถึงที่สุดของโลก

พระพุทธองค์ตรัสต่อไปว่า

น โข ปนาหํ อาวุโส อปฺปตฺวา โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสุส อนต.
กิริยํ วทามิ. อปิจ ขฺวาหํ อาวุโส อิมสฺมิญฺเญว พฺยามมตฺเต กเพวเร
สสญฺญมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ โลกสมุทฺยญฺจ โลกนิโรธญฺ จ
โลกนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํ."

"และเราย่อมไม่กล่าวการกระทำที่สุดแห่งทุกข์ เพราะไปไม่
ถึงที่สุดแห่งโลก แต่เราย่อมบัญญัติโลก เหตุเกิดของโลก ความดับ
ของโลก และทางดำเนินให้ถึงความดับของโลก ในอัตภาพอันมี
ประมาณวาหนึ่ง มีสัญญา และมีใจนี้เท่านั้น"

การไปให้ถึงที่สุดของโลก ไม่สามารถจะสำเร็จได้ด้วยการ
กระทำทางกาย แต่จะบรรลุได้ด้วยการพัฒนาปัญญา คำว่า 'โลก"
ตามที่พระพุทธองค์ตรัสนั้นหมายถึง "ทุกข์" ผู้ที่ไม่พยายามไช้
ปัญญาเพื่อไปให้ถึงที่สุดของโลก ย่อมไม่ลามารถบรรลุถึงความดับ
ทุกข์ได้ เพราะทั้งโลกนี้ถูกปรุงแต่งด้วยความแปรเปลี่ยนของกระแส
รูปนาม เป็นโลกแห่งความทุกข์ และที่สุดของโลกก็คือนิพพาน

อริยสัจ ๔ อยู่ในกายนี้

"โลก" เปรียบได้กับร่างกายที่ยาววา หนาคืบ กว้างศอก
ประกอบไปด้วยความทุกข์ล้วนๆ จึงแสดงให้เห็นความจริงเกี่ยว
ทุกข์
บุคคลสามารถค้นพบเหตุแห่งความทุกข์ได้ภายในร่างกาย
ตัวย ร่างกายจึงแสดงให้เห็นความจริงเกี่ยวกับ เหตุที่ทำให้เกิดทุกข์
และยังสามารถค้นพบความดับทุกข์ได้ในร่างกายนี้ ฉะนั้น
ร่างกายจึงแสดงความจริงเกี่ยวกับ ความดับทุกข์ ซึ่งอาจบรรลุได้
ในกายนี้

ดังนั้น ร่างกายนี้จึงเป็นสิ่งแสดงให้เห็นถึง ทางปฏิบัติเพื่อ
ให้ถึงความดับทุกข์ ด้วย เราจึงอาจคันพบความจริงเกี่ยวกับอริยสัจ
ทั้ง ๔ ประการได้ในร่างกายของสัตว์โลกนี้เอง

อย่างไรก็ตาม ไม่มีใครค้นหาได้ว่านิพพานอยู่ที่ไหน ก่อน
ปรินิพพาน พระอรหันต์ยังต้องแบกภาระขันธ์ ๕ ซึ่งยังไม่หมดสิ้น
ตราบที่ยังไม่ปรินิพพาน อาจกล่าวว่าความดับเกิดขึ้นในสรีของ
พระอรหันต์ เหตุนั้นจึงกล่าวกันตามสมมติบัญญัติว่า นิพพานมีอยู่
ในร่างกายที่ประกอบด้วยขันธ์ ๕ แต่ในคัมภีร์อภิธรรมปิฏกกล่าวว่า
นิพพานอยู่ภายนอกร่างกายโดยเป็นพหิทธธรรม" (ธรรมภายนอก)
ความจริงนิพพานเป็นธรรมภายนอกโดยตรงตามที่ตรัสไว้ในพระ
อภิธรรมบิฎก แต่ไม่มีสถานที่ตั้งอยู่อย่างแท้จริงว่าอยู่ ณ ที่แห่งได
เพราะการดับของรูปนามก็คือการไม่เกิดขึ้นของรูปนามนั้นเอง เมื่อ
ไม่มีรูปนามเกิดขึ้น ก็ไม่อาจกล่าวได้ว่าอยู่ที่ใด นี่เป็นสาเหตุที่ใน
คัมภีร์อุทาน" ตรัสถึงนิพพานว่า อปฺปติฎจํ ซึ่งแปลว่า "ไม่มีที่ตั้ง