มหาภูตรูป ๔ ดับไปที่ไหน

ภิกษุรูปหนึ่งอยากทราบว่า มหาภูตรูป ๔ คือ ดิน น้ำ ไฟ
ลม ดับไปไม่มีเหลือในที่ไหน เขาจึงเข้าฌานเจริญอภิญญาแล้ว
ท่องเที่ยวไปในเทวโลกทั้ง ๖ ชั้น เพื่อค้นหาคำตอบ เหล่าเทวดาทั้ง
๖ ชั้น คือ จาตุมหาราชิกา ดาวดึงส์ ยามา ดุสิต นิมมานรดี
ปรมิตวสวดี ล้วนต่างกล่าวว่าไม่ทราบว่า มหาภูตรูป ๔ ดับไป และ
ในที่ไหน และแนะนำให้ไปถามปริศนานั้นจากท้าวมหาพรหม

เมื่อภิกษุนั้นได้พบและถามคำถามกับท้าวมหาพรหม ท่าน ตอบว่า
ข้าพเจ้าเป็นพรหม เป็นท้าวมหาพรหม เป็นผู้ยิ่งใหญ่ที่สุด
ไมมีใครยิ่งกว่า ข้าพเจ้าเห็นแจ่มแจ้งทุกอย่าง เป็นเจ้าแห่งจักรวาล
เป็นผู้ทรงอำนาจ เป็นผู้สร้างเนรมิตโลกและสัตว์โลก เป็นผู้ประเสริฐ
เป็นผู้ก่อกำเนิด เป็นไปได้ตามปรารถนา เป็นบิดาของสัตว์ที่เกิด
แล้ว และที่จะเกิดต่อไป"

ในพรหมชาลสูตร"ㆍ ได้ตรัสถึงทฤษฎีการสร้างโลกว่า เมื่อ
เริ่มตันกำเนิดโลกนั้นมหาพรหมองค์หนึ่งได้บังเกิดในพรหมโลกแต่
เพียงผู้เดียว ครั้นอยู่มานานเข้าได้เกิดความเหงาขึ้นจึงคิดอยากให้มี
ผู้อื่นมาอยู่เป็นเพื่อน ประจวบกับขณะนั้นคนทั้งหลายที่ได้ฌานจาก
มนุษยโลกได้ถือกำเนิดเป็นพรหมในวิมานที่ท้าวมหาพรหมครองอยู่
ด้วยเหตุที่พรหมที่มาเกิดทีหลังมีอำนาจน้อยกว่า พรหมที่เกิดก่อน

จึงเข้าใจว่าตนเป็นผู้สร้างให้พรหมเหล่านั้นเกิดขึ้น พรหมรุ่นหลัง
เมื่อถึงอายุขัยก็จุติไปก่อน ส่วนท้าวมหาพรหมนั้นก็ยังคงอยู่ต่อไป
พรหมที่มีอำนาจน้อยกว่าจึงนับ ถือท้าวมหาพรหมเป็นผู้สร้าง

แต่ภิกษุนั้นไม่ได้ถามว่า ท้าวมหาพรหมเป็นผู้ทรงอำนาจที่
สร้างโลกหรือไม่ ท่านเพียงอยากทราบว่ามหาภูตรูป ๔ ดับไปไม่มี
เหลือในที่ไหน จึงถามปริศนาซ้ำอีกครั้ง และท้าวมหาพรหมก็ตอบ
เช่ยเดิมอีก หลังจากท่านได้เพียรถามอีกหลายครั้งท้าวมหาพรหม
จึงนำท่านไปในที่สมควรข้างหนึ่งแล้วยอมรับว่า

ไม่อาจตอบต่อหน้าพรหมผู้อื่นได้ว่า ไม่ทราบเหมือนกัน
เพราะเกรงจะเสื่อมเสียชื่อเสียง การเป็นผู้รู้แจ่มแจ้ง เป็นผู้ทรง
อำนาจ"

หลังจากนั้นท่านได้กล่าวว่า
"ข้าพเจ้าไม่ทราบอะไรเกี่ยวกับการดับไปของมหาภูตรูป ๔
ท่านเข้าใจผิดแล้วที่มาถามข้าพเจ้า ท่านควรไปทูลถามพระศาสดา
ของท่าน พระองค์จะสามารถตอบคำถามนี้ของท่านได้เป็นอย่างดี
ท่านจงไปเข้าเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูลถามปัญหานี้"

ดังนั้น ภิกษุจึงไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูลถามว่า
"ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ มหาภูตรูป ๔ ดับไปไม่มีเหลือใน
ที่ไหน"
พระพุทธองค์ทรงเปรียบภิกษุผู้นั้นเหมือนนกตีรทัสสี (นก

หาฝั่ง) ที่นายเรือเดินทะเลปล่อยให้บินไปหาฝั่ง เมื่อไม่เห็นฝังก็บิน
กลับมาที่เรือดังเดิม แล้วตรัสว่า

ปัญหานี้เธอไม่ควรที่ถามอย่างนั้น คำถามของเธอเหมือน
กับกล่าวว่าที่ซึ่งมหาภูตรูป ๔ ดับไปไม่มีเหลือนั้นเป็นที่เแท่งหนึ่ง
ซึ่งอยู่นอกร่างกาย ความจริงที่เช่นนั้นไม่มี เธอควรถามอย่างนี้ว่า

-ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโซธาตุ และวาโยธาตุ ย่อมตั้งอยู่ไม่
ได้ในที่ไหน รูปที่ยาวและสั้น เล็กและใหญ่ งามและไม่งาม ย่อมตั้ง
อยู่ไม่ได้ในที่ไหน นามและรูปย่อมดับไม่มีเหลือในที่ไหน ""

หลังจากนั้นได้ตรัสคาถาประพันธ์ที่เริ่มตันว่า
วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภํ

เป็นตัน ซึ่งได้อรรถาธิบายไว้โดยละเอียดแล้ว สรุปความ
ว่า ในนิพพาน มหาภูตรูป ๔ รวมทั้งนามและรูปย่อมตั้งอยู่ไม่ได้
หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง คือ "สิ่งเหล่านี้ไม่มีในนิพพาน"