อนุปาทิเสสนิพพาน

อนุปาทิเสสนิพพาน คือ การดับกิเลสพร้อมทั้งขันธ์ ๕ ดังที่ตรัสไว้ใตคัมภีร์อิติวุตตกะว่า

กตมา จ ภิกฺขเว อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิธ ภิกฺขเว
ภิกฺขุ อรหํ โหติ ฯเปฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต. ตสฺส อิเธว ภิกฺขเว
สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตา นิ สีตี ภวิสฺสนฺติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว
อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ

"ภิกษุทั้งหลาย อนุปาทิเสสนิพพานธาตุเป็นไฉน ภิกษุใน
ธรรมวินัยนี้เป็นผู้ไกลจากกิเลส ฯเปฯ หลุดพันแล้วเพราะรู้โดยชอบ
เวทนาทั้งปวงของเธอในอัตภาพนี้แหละไม่ถูกทำให้เพลิดเพลิน[โดย
ตัณหา มานะ และทิฏฐิ] จักสงบเย็น

ภิกษุทั้งหลาย ความสงบเย็นนี้ได้ชื่อว่า อนุปาทิเสสนิพพาน-
ธาตุ"

ข้อที่ควรจะสังเกตในที่นี้คือ เวทนาจะสิ้นไปพร้อมกับการ
บรินิพพานของพระอรหันต์ สำหรับปุถุชน และแม้แต่ผู้ปฏิบัติธรรม
ที่ชำนาญในการปฏิบัติแล้วก็ยังไม่สามารถขจัดเวทนาได้ มักเห็นว่า
เป็นสิ่งน่าปรารถนา ดังนั้นจึงยังยืดมั่นอยู่ในเวทนา และด้วยความ
ยืดมั่นนี้เองจึงยังข้องอยู่แม้ในจิตที่เกิดขณะใกล้ตาย ความยืดมั่นนี้
ก็ยังคงไหลต่อเนื่องไปในขณะเกิดปฏิสนธิจิต จึงเป็นเหตุเกิดของภพ
ใหม่ แต่สำหรับพระอรหันต์นั้น การดับของเวทนาได้เกิดขึ้นในขณะ
ที่ยังมีชีวิตอยู่ อุปมาเหมือนเปลวเทียนที่ได้ดับไป เมื่อเวทนาดับไป
แล้วจึงไม่มีโอกาสที่จะฟื้นคืนได้หลังจากการปรินิพพาน

สำหรับสัญญา (ความจำได้) สังขาร (สภาวะปรุงแต่งจิต
และวิญญาณ (จิต) ก็ได้ดับไปพร้อมกับเวทนาเช่นเดียวกัน เวทนา
สัญญา สังขาร วิญญาณ และรูป รวมกันเรียกว่า ขันธ์ ๕ ซึ่งเป็น
ผลของกรรม เมื่อพระอรหันต์ดับขันธ์และวิบากลงก็หมายถึงการดับ
ไปอย่างสิ้นเชิงไม่มีอะไรเหลืออีก