ประเภทของนิพพาน

นิพพานมีลักษณะอย่างเดียวคือความสงบ แต่จำแนกออก
เป็น ๒ อย่างตามบุคคล คือ

๑. นิพพานของพระอรหันต์รู้แจ้งพระนิพพาน แต่ขันธ์ ๕
ยังไม่ได้ดับไป เรียกว่า สอุปาทิเสสนิพพาน คือ ความดับกิเลสที่ยัง
มีขันธ์เหลืออยู่
๒. นิพพานของพระอรหันต์ซึ่งดับทั้งขันธ์ ๕ และกิเลส
เรียกว่า อนุปาทิเสสนิพพาน คือ ความดับกิเลสที่ไม่มีขันธ์เหลือ

สอุปาทิเสสนิพพาน
คำว่า สอุปาทิเสส มาจากศัพท์ว่า
ส (มี) + อุปาทิ (ขันธ์) + เสส (เหลือ)
คำนี้จึงหมายความว่า นิพพานที่มีขันธ์เหลืออยู่ คือ เป็น
ความดับกิเลสทั้งหมดโดยสิ้นเชิง แต่ขันธ์ที่ได้รับในภพนี้ตั้งแต่เวลา
ปฏิสนธิเป็นตันมายังคงอยู่ด้วยอำนาจของเหตุปัจจัยคือ กรรม จิต
อุตุ และอาหาร เหมือนก้อนหินที่ขว้างขึ้นไปในอากาศ ถ้าแรงขว้าง
ยังไม่หมดก็ยังคงลอยขึ้นไปอยู่ ต่อเมื่อแรงขว้างหมดแล้วจึงตกลงสู่

พื้น เมื่อเหตุปัจจัยหมดลงแล้ว ขันธ์ของท่านก็จะดับไปไม่เกิดอีก
ในเวลาดับขันธ์ปรินิพพาน หรือเหมือนตาลยอดด้วนที่เหลือแต่ตอ
ไม่มีหน่อหรือยอดอ่อนงอกเงยขี้นอีก

ในคัมภีร์อิติวุตตกะกล่าวถึงนิพพานประเภทนี้ว่า
กตมา จ ภิกฺขเว สอุปาทิเสสา นิพพานธาตุ อิธ ภิกฺขเว
ภิกฺขุ อรหํ โหติ ขีณาสโว วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺ
ปคตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสฺโญชโน สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต. ตสฺส
ติฎฺฐเตฺว ปญจินฺทฺริยานิ, เยสํ อวิฆาตตฺตา มนาปามนาปํ ปจฺจา
นุโภติ. สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. ตสฺส โย ราคกฺขโย โทสกฺขโย
โมทกฺขโย, อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ "

"ภิกษุทั้งหลาย สอุปาทิเลสนิพพานธาตุเป็นไฉน ภิกษุใน
ธรรมวินัยนี้เป็นผู้ไกลจากกิเลส สิ้นอาสวะแล้ว อยู่จบพรหมจรรย์
ทำกิจที่ควรทำเสร็จแล้ว ปลงภาระลงได้แล้ว มีประโยธน์ของตน
อันบรรลุแล้ว ตัดเชือกผูกภพได้แล้ว หลุดพันแล้วเพราะรู้โดยชอบ
ภิกษุนั้นย่อมเสวยอารมณ์ทั้งที่พึงใจและไม่พึงใจ ยังเสวยทั้งสุขและ
ทุกข์อยู่ เพราะอินทรีย์ ๕ ยังไม่ดับไป อินทรีย์ ๕ เหล่านั้นของเธอ
ตั้งอยู่ทีเดียว

ภิกษุทั้งหลาย ความสิ้นไปแห่งราคะ โทสะ และโมหะ
ของเธอนี้ให้ชื่อว่า สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ"

ที่เรียกอนุปาทิเสสนิพพาน เพราะย่อมประหารสังโยชน์เบื้องสูงที่เหลือสิ้นไป ด้วยอำนาจของ สมุจเฉทประหาน

อนุปาทิเสสนิพพาน หมายถึง พระอรหันต์ได้ดับกิเลสทั้งหมดพร้อม
ทั้งขันธ์ ๕ ด้วย หมายถึง พระอรหันต์ตาย

ส่วนคำว่าสมุจเฉทประหาน หมายถึง
มรรคจิตทั้ง ๔ เป็นสมุทเฉทประหาน