ในนิพพานไม่มีธาตุ ๔

ในนิพพานไม่มีธาตุทั้ง ๔ คือ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุไฟ
ธาตุลม ซึ่งสามารถพบได้ทั่วไปในกามภูมิ เช่นในโลกของมนุษย์
หรือเทวดา และในรูปาวจรภูมิที่เป็นโลกของรูปพรหม เพราะมีธาตุ
ดิน มนุษย์ เทวดา และรูปพรหมจึงมีร่างกาย แต่ในนิพพานไม่มีธาตุ
ทั้ง ๔ ร่างกายจึงไม่สามารถเกิดขึ้นได้ และเมื่อไม่มีธาตุดินเป็นที่ตั้ง
ราตุน้ำ ธาตุไฟ และธาตุลมก็ไม่สามารถเกิดขึ้นได้

ในนิพพานไม่มีอุปาทายรูป

เนื่องจากในนิพพานไม่มีธาตุ ๔ จึงไม่มีอุปาทายรูป หรือ
รูปที่ประกอบด้วยธาตุ ซึ่งต้องอาศัยธาตุ ๔ เกิดขึ้น เช่น จักขุ
ประสาทและรูปารมณ์ (ตาและรูป), โสตประสาทและสัทธารมณ์
(หูและเสียง) เป็นต้น เมื่อสิ่งเหล่านี้ไม่มีอยู่ในนิพพาน จึงไม่
หรือการได้ยิน เป็นต้น จักขุวิญญาณจิตและโสตวิญญาณจิต
เป็นต้น ก็เป็นเช่นเดียวกันในกามภูมิและในรูปภูมิ

ครั้นเมื่อไม่มีตาก็มองไม่เห็นรูป ไม่มีหูก็ไม่ได้ยินเสียง ไม่มี
จมูกก็ไม่รู้กลิ่น ไม่มีลิ้นก็ไม่รู้รส ไม่มีร่างกายก็ไม่รู้การกระทบ
สัมผัส ปสาทรูปที่ตั้งอยู่ที่ตา หู จมูก ลิ้น และกาย เป็นที่อาศัยเกิด
ของจิตที่รับรู้อารมณ์ ถ้าไม่มีปสาทรูปจิตก็เกิดขึ้นรับอารมณ์ไม่ได้
ในรูปพรหมมีเพียงจักขุประสาทและโสตประสาทเท่านั้น ไม่มีฆาน
ประสาท ชิวหาประสาท และกายประสาท ดังนั้น แม้รูปพรหมจะมี
จมูก ลิ้น และกายที่ใหญ่โต ก็ไม่สามารถรู้กลิ่น รส และสัมผัสได้ แต่
ว่าพรหมมีหทัยวัตถุซึ่งเป็นที่ตั้งของมโนวิญญาณ เช่นเดียวกับสัตว์
โลกทั้งปวง เมื่อเป็นดังนั้น พวกรูปพรหมจึงยังมีการคิดทางใจ และ
เจริญฌานได้

ในนิพพานไม่มีจิตที่อาศัยหทัยรูปเกิด

เมื่อไม่มีธาตุ ๔ และอุปาทายรูปคือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย
และหทัยวัตถุ ในนิพพาน ดังนั้น กามาวจรจิตมีจักขุวิญญาณจิต
หน้าที่เห็น เป็นต้นจึงเกิดขึ้นไม่ได้ และรูปาวจรจิต เช่น ปฐม
ฌานจิต เป็นตัน ที่อาศัยหทัยรูปเป็นที่ตั้งจึงไม่เกิดในนิพพาน ในเรื่องนี้ได้
ระบุจิตไว้เป็นประธาน แต่ขอให้ท่านเข้าใจว่า เมื่อกล่าวถึงจิต
หมายรวมถึงเจตสิกที่เกิดร่วมกับจิตด้วยเสมอ
เกิดคำถามขึ้นว่า ในนิพพานมีจิตที่เกิดโดยไม่อาศัยรูป เช่น
อรูปาวจรจิตในอรูปาวจรภูมิ หรือไม่ พระพุทธองค์จึงตรัสข้อความ
ต่อมาเพื่อเฉลยคำถามนี้