๓. คำว่า วิสยปวัตติ คือ การดำเนินไปของอารมณ์ในทวาร
การดำเนินไปในที่นี้ คือ การมาปรากฏ เพราะพระอนุรุทธาจารย์จักกล่าวว่า
เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ วา" (อารมณ์ ๕ อย่างที่ล่วงขณะของจิตดวงเดียวก็ดี ที่ล่วงขณะ
ของจิตหลายดวงก็ดี เมื่อถึงฐิติขณะย่อมมาปรากฎในปัญจทวาร) เป็นต้น

การดำเนินไป(ของจิตในอารมณ์มี ๖ อย่าง คือ บางขณะเร็วมากที่สุด บางขณะ
เร็วมาก บางขณะเร็ว บางขณะช้า บางขณะช้ามาก และบางขณะช้ามากที่สุด

คำว่า วิสยปวัตติ คือ การดำเนินไป การปรากฏ กล่าวคือ การมาปรากฎของ
อารมณ์มีกรรมเป็นต้นในทวาร เพราะพระอนุรุทธาจารย์จักกล่าวต่อไปว่า กมฺมํ วา กมฺม
นิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวาราน๊ อญฺญตรสฺมึ ปจฺจุปฎฺฐาติ " (กรรม
กรรมนิมิต หรือคตินิมิตย่อมปรากฏในทวารใดทวารหนึ่งในบรรดาทวาร ๖ ด้วยแรงกรรม
(๑๒๒) ในคัมภีร์วิภาวนีกล่าวถึงข้อความอีกอย่างหนึ่งว่า
วิสเยสุ จ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติ.*
"อีกอย่างหนึ่ง วิสยปวัตฺติ คือ การดำเนินไปของจิตในอารมณ์"

ข้อความนั้นไม่งาม เพราะหากเป็นตามนี้ ชื่อว่า วิสยปวัตติ ย่อมไม่เหมาะสมใน
อติปริตตารมณ์ที่ไม่มีการดำเนินไปของจิตในอารมณ์]

(คัมภีร์นี้แสดงรูปริเคราะห์ของ วิสยปฺปวตฺติ เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาสว่า วิสยานํ ปวตฺติ
วิสยปฺปวตฺติ - วิสยปวัตติ คือ การดำเนินไปของอารมณ์

ส่วนคัมภีร์วิภาวนีแสดงรูปวิเคราะห์เป็นสัตตมีตัปปุริสสมาสว่า วิสเยสุ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติ
- วิสยปวัตติ คือ การดำเนินไปในอารมณ์]