คำว่า สาธารณะ คือ สภาวธรรมอันทรงไว้เสมอกัน (โดยทั่วไป)
คำว่า สัพพจิตตสาธารณะ คือ สภาวธรรมอันมีทั่วไปแก่จิตทั้งหมด

๓. วิตก (ความตรึก) คือ สภาวะตรีก (อารมณ์) หมายความว่า
ตรีกโดยอาการนั้นๆ แล้วเข้าสู่อารมณ์
เมื่อวิตกเข้าสู่อารมณ์เช่นนั้นอยู่ แม้สัมปยุตตธรรมก็เข้าสู่อารมณ์ด้วย เมื่อนั้น
วิตกย่อมยังสัมปยุตตธรรมให้เข้าสู่อารมณ์ ดังพระอรรถกถาจารย์กล่าวว่า

อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก."*
วิตกมีลักษณะยกสัมปยุตตธรรมเข้าสู่อารมณ์
ดังสาธกเปรียบการที่สามัญชนอาศัยราชวัลลภนำพาเข้าไปสู่พระราชนิเวศน์ โดย
หมายความว่า แม้ในจิตที่ไม่มีวิตกประกอบร่วม (ปัญจวิญญาณจิตและทุติยฌานจิตเป็นต้น)
ก็ถือว่าถูกวิตกยกไว้ในอารมณ์ เพราะเข้าสู่อารมณ์ด้วยอานุภาพของความคุ้นเคยที่ได้เกิด
ร่วมกับวิตกในกระแสสภาวธรรมอันมีวิตกอยู่

แม้ปัญจวิญญาณจิตจะไม่มีวิตก ก็เข้าสู่อารมณ์ด้วยอำนาจการกระทบระหว่าง
วัตถุกับอารมณ์ ส่วนทุติยฌานจิตย่อมเข้าไปสู่อารมณ์ด้วยอำนาจของอุปจารภาวนาเป็นต้น
ส่วนในอรรถกถามัชฌิมนิกายกล่าวว่า กึ วา เอตาย ยุตฺติยา (อีกอย่างหนึ่ง
ความชอบด้วยเหตุผลตังกล่าว หาประโยชน์มิได้) แล้วแสดงข้อความนี้ว่า

จิตฺตมฺปิ หิ อารมฺมณํ อารุหติเยว. ตสฺส ปน นิจฺจํ สหาโย มนสิกาโร. ตสฺมิญฺหิ
อสติ ตํ นิยามกรหิตา นาวา วิย : วา ตํ วา อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺเตยย."*

จิตย่อมเข้าสู่อารมณ์ได้เพราะสหายประจำของจิตคือมนสิการ เนื่องจากไม่มี
มนสิการจิตก็จะเกิดขึ้นรับอารมณ์ต่างๆ อย่างไม่มีทิศทางเหมือนรือที่บราศจากนาย
ด้วยเหตุนั้น ปัญจวิญจาณที่มีมนสิการเป็นสหายย่อมเข้าสู่อารมณ์ด้วยความ
รับรู้อารมณ์ของตน แต่ในขณะเกิดอกุศลจิตและโลภเจตสิกเป็นตัน ก็มีกำลังในการเข้าสู่
อารมณ์ ดังพระพุทธวจนะว่า ปาปสฺมึ รมเต มโน"(จิตย่อมรื่นรมย์ในบาป) ทุติยฌานจิต
ย่อมเข้าสู่อารมณ์ด้วยอำนาจของมนสิการ วิริยะ และสติ ส่วนวิตกได้ดำริโดย
อาการนั้นๆ แล้วกระทำสภาวธรรมอันเกิดร่วมกับตนให้มีกำลังยิ่งขึ้นในการเข้าสู่อารมณ์
โดยประการดังนี้
สภาวรรรมนี้จึงให้ชื่อว่า วิตก เพราะมีความขวนขวายมากกว่า
สภาวธรรมอื่นในกิจนั้น
ถามว่า : แม้นามธรรมอื่นก็เข้าสู่อารมณ์เพราะมีสภาพรับรู้อารมณ์ เหตุใดจึง
เรียกสภาวขรรมนี้ว่าเป็นวิตก

ตอบว่า : การเข้าสู่อารมณ์ของนามธรรมอื่นย่อมสำเร็จโดยประกอบด้วยกิจอื่น
แต่วิตกไม่มีกิจอื่นนอกจากกิจนี้คือการเข้าสู่อารมณ์ท่านจึงกล่าวเรียกสกาวธรรมนี้เช่นนั้น

วิจาร (ความตรอง) คือ สภาวะตรอง
อีกอย่างหนึ่ง วิจาร คือ สาาวะทำให้สัมปยุตตธรรมตรอง
อีกอย่างหนึ่ง วิจาร คือ สภาวะเป็นเหตุให้สัมปยุตตธรรมตรอง

(คำว่า วิจาร มีความหมาย ๓ ประการ คือ
สภาวะตรอง = วิจรตีตื วิจาโร (ลง ณ ปัจจัยในกัตตุสาธนะ)
- สภาวะทำให้สัมปยุตตธรรมตรอง = วิจาเรติ สมปยุตธรรมเมดิ วิจาโร
(ลง ณ ปัจจัยในเหตุกัตตุสาธนะ)
สภาวะเป็นเหตุให้สัมปยุตตธรรมตรอง = เต ธมฺมา วิจรนฺติ เอเตนาติ วิจาโร
(ลง ณ ปัจจัยในกรณสาธนะ)
ความตรอง ในที่นี้คือ สภาวะที่เป็นไปในอารมณ์ด้วยอำนาจจากการตรองเคล้าอารมณ์
ในขณะที่วิตกนำจิตเข้าสู่อารมณ์แล้ว)

ในบรรดาวิตกและวิจารเหล่านี้ วิตกมีสภาพหยาบ เกิดขึ้นก่อน และเป็นสภาวะ
ขณะที่จิตได้เข้าสู่อารมณ์ก่อน วิตกจึงเปรียบเหมือนเสียงตีระฆัง ส่วนวิจารมีสภาวะละเอียด
เกิดตามหลัง และเป็นสภาวะที่จิตติดตามอารมณ์ วิจารจึงเปรียบเหมือนเสียงครวญของ
ระฆังที่เนื่องมา


อธิโมกข์ (ความตัดสินใจ) คือ ความปักใจ กล่าวคือ ภาวะที่จิตครอบงำตัดความ
สงสัยในอามณ์ที่เป็นไปว่าเป็นเช่นนี้หรือไม่เป็นเช่นนี้แล้วคำเนินล่วงพ้นจากที่นั้น
ลังเลลงสัย] ดังสาธก(ในคัมภีร์อรรถกถา)ว่า

โส อารมฺมเณ สนฺนิฏฐานลกฺขโณ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีลสทิโส -
"อธิโมกข์มีลักษณะตัดสินอารมณ์ เหมือนเสาเขื่อน เพราะมั่นคงในอารมณ์"

วิริยะ (ความเพียร) คือ ความอาจหาญในการงาน หรือกิริยาของผู้อาจหาญใน
การงาน ความจริงบุคคลที่กอปรด้วยวิริยะเป็นผู้อาจหาญในการงาน ย่อมสำคัญเห็นการ
งานที่แม้จะใหญ่ก็ว่าเล็ก แม้จะยากก็ว่าง่าย แม้จะหนักก็ว่าเบา ไม่คำนึงถึงความลำบาก
ของตน ประคับประคองกายกับจิตอยู่เสมอเพื่อให้งานสำเร็จลุล่วงไปได้ วิริยะจึงทำให้บุคคล
เป็นไปอย่างนั้น และเป็นกิริยาทางกายกับจิตของบุคคลที่มีลักษณะเช่นนั้น

อีกอย่างหนึ่ง วิริยะ คือ สภาวะพึงให้เกิดขึ้นด้วยวิธี ด้วยนัย หมายถึง อุบาย
ได้แก่ การกระตุ้นเตือนในเบื้องแรก เป็นต้นว่า
วีริยวโต กี้ นาม กมฺมํ น สิชฌติ.
"ผู้มีวิริยะจะทำกรรมใดไม่สำเร็จหรือ"

อีกอย่างหนึ่ง วิริยะ คือ สภาวะทำให้ผู้ถึงพร้อมด้วยวิริยะนั้นขวนขวายเป็นพิเศษ
โดยมีประโยชน์ตนและประโยชน์ผู้อื่นเป็นเหตุ
(คำว่า วีริย มีความหมาย ๔ ประการ คือ
- ความอาจหาญในการงาน = วีรสฺส ภาโว วีริยํ.
(วีร ศัพท์ + ณย ปัจจัยในภาวตัทธิต)


กิริยาของผู้อาจหาญในการงาน = วีรสฺส กมฺมํ วีริยํ
(รีร ศัพท์ + ณฺย ปัจจัยในกัมมตัทธิต)
- สภาวะพึ่งให้เกิดขึ้นด้วยวิธี = วิธินา อิรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วิริยํ.
(วิธิ บทหน้า + อีร ธาตุ + ณฺย ปัจจัย ทีฆะ อิ ใน วิ เป็น อี)
- สภาวะทำให้ขวนขวายเป็นพิเศษ = วิเสเสน อิรนฺติ กมฺปนฺติ ตํสมงฺคิโน เอเตนาติ
วิริยํ (วิ บทหน้า + อีร ธาตุ + ณฺย ปัจจัยในกรณสาธนะ))

อนึ่ง สัมปยุตตธรรมที่วิริยะอุปถัมภ์อยู่ย่อมไม่มีการทอดทิ้ง เหมือนเงยศีรษะ
ขึ้นจากงาน แต่จะเกิดความอุตสาหะเป็นนิตย์เพื่อความสำเร็จแห่งกิจของตน และเมื่อ
สัมปยุตตธรรมดังกล่าวเป็นเช่นนั้น บุคคลผู้ถึงพร้อมด้วยสัมปยุตตธรรมจะมีกายกับจิต
ที่ขวนขวายเสมอ เพราะมีประโยชน์เกื้อกูลตนหรือผู้อื่นเป็นเหตุ ข้าพเจ้าจึงกล่าวว่า ซื่อ
ว่า วิริยะเพราะทำให้ผู้ถึงพร้อมด้วยวิริยะนั้นขวนขวายขึ้น ดังสาธก[ในคัมภีร์อรรถกถา]ว่า

ตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณํ ปคฺคหลกฺขณํ อุสฺสาหลกฺขณํ เคหสฺส ถูณูปตฺถมฺภนสทิสํ
สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ."
วิริยะมีลักษณะอุปถัมภ์ มีลักษณะเชิดชู มีลักษณะพากเพียร เหมือนการ
ค้ำเรือนด้วยเสา เมื่อปรารภด้วยดีย่อมเป็นมูลเหตุของสมบัติทั้งหมด"

ปีติ คือ สภาวะทำกายกับจิตให้เอิบอิ่ม คือให้เกิดความเพลิดเพลินเจริญใจ
อีกอย่างหนึ่ง ปีติ คือ สภาวะทำความเพลิดเพลินให้เจริญดั่งดอกปทุมที่แย้ม
บานดีแล้ว
อีกอย่างหนึ่ง ปีติ คือ สภาวะทำให้ผู้ถึงพร้อมด้วยปิติรุ่งโรจน์ คือ มีกายกับจิต
รุ่งโรจน์ดุจพระจันทร์เพ็ญ
(คำว่า ปีติ มีความหมาย ๓ ประการ คือ
- สภาวะทำกายกับจิตให้เอิบอิ่ม = ปิณยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปตีติ ปีติ.
(ปี ธาตุ = เอิบอิ่ม + เณ การิตปัจจัย + ติ ปัจจัยในเหตุกัตตุสาธนะ)

สภาวะทำความเพลิดเพลินให้เจริญ = ปิณยติ วฑฺเฒตีติ ปีติ
(ปี ธาตุ = เจริญ + เณ การิตปัจจัย + ติ ปัจจัยในเหตุกัตตุสาธนะ)
- สภาวะทำให้บุคคลรุ่งโรจน์ - ปิณนฺติ เอตายาติ ปีติ.
(ปี ธาตุ - รุ่งโรจน์ + ติ ปัจจัยในกรณสาธนะ)

ปีติมี ๕ ประเภทตามลำดับของกำลัง คือ
๑. ขุททกาปีติ (ปีติเล็กน้อย) เกิดขึ้นครั้งเดียวแล้วดับไป ทำให้เกิดอาการขนลุก)
๒. ขณิกาปีติ (ปีติชั่วขณะ) [เกิดขึ้นหลายครั้งตั้งแต่สองครั้งขึ้นไปแต่อยู่ไม่นาน
ทำให้รู้สึกเหมือนเห็นสายฟ้าแลบ]
๓. โอกกันติกาปิติ (ปีติซึมซับ) (เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องทำให้รู้สึกว่าอยู่ในกระแส
คลื่น หรือมีกระแสไฟฟ้าแล่นอยู่ในร่างกาย]
๔. อุพเพงตาปีติ (ปีติโลดโผน) (เมื่อเกิดขึ้นจะทำให้ร่างกายส่วนใดส่วนหนึ่ง
หรือทั้งหมดลอยไปได้ หรือรู้สึกว่าตัวลอยพุ่งขึ้นไปในอากาศ
๕. ผรณาปีติ (ปีติซาบซ่าน) [เกิดขึ้นแล้วจะมีความเย็นแล่นซาบซ่านอยู่ในร่าง
กายส่วนใดส่วนหนึ่ง หรือทั้งหมด]

ฉันทะ คือ ความปรารถนา หมายถึง ความต้องการ ความประสงค์ ความมุ่งหมาย
ฉันทะมี ๒ ประเภท คือ ตัณหาฉันทะ (ความปรารถนาคือความอยาก) และกัตตุ-
กัมยตาฉันทะ (ความปรารถาคือความต้องการจะทำ ในที่นี้หมายเอากัตตุกัมยตาฉันทะ
คำว่า กัตตุกามะ คือ ผู้ปรารถนา หมายถึง ผู้ถึงพร้อมด้วยความปรารถนา
คำว่า กัตตุกัมยะ คือ ภาวะแห่งผู้ปรารถนา
คำว่า กัตตุกัมยตา คือ ภาวะแห่งผู้ความปรารถนานั่นแหละ เหมือนคำว่า เทวตา
คือ เทพนั่นแหละ (โดยลง ตา ปัจจัยในอรรถสกัตถ์ที่ไม่มีความหมายใดๆ]
คำว่า กัตตุ ในบทนี้ว่า กัตตุกัมยตา ประมวลอรรถของศัพท์ธาตุไว้ทั้งหมด คำว่า
กัดตุกัมยตา นี้จึงรวบรวมบทกริยาทั้งหมดโดยนัยว่า กเถตุกัมยตา (ความปรารถนาเพื่อพูด)

จินเตตุกัมยตา (ความปรารถนาเพื่อคิด) ทัฏฐุกัมยตา (ความปรารถนาเพื่อเห็น) และ
โสตุกัมยตา (ความปรารถนาเพื่อฟัง) เป็นต้น

ฉันทะแม้จะเป็นความปรารถนาอารมณ์ ก็มิได้ปรารถนาด้วยความเพลิดเพลิน
กำหนัดและผูกพัน แต่ปรารถนาด้วยต้องการจะให้สำเร็จประโยชน์ที่ตนปรารถนา เปรียบ
ดั่งนายขมังธนูของพระราชาผู้ต้องการทรัพย์หรือเกียรติยศ ปรารถนาลูกศรจำนวนมากที่
ควรสละไปในการยิงอริราชศัตรู ฉันใด ฉันทะก็มีอุปไมยฉันนั้น ย่อมปรารถนาในสิ่งที่เป็น
ทานซึ่งควรสละแก่ผู้อื่นหรือผู้ยังไม่ได้รับ และปรารถนาจะรักษาสิ่งที่ตนได้รับแล้ว
แม้ข้อความนี้ก็กล่าวไว้ในคัมภีร์วิภาวนีอีกด้วย ดังสาธกว่า
ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยว
ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโส วิย."
"แม้ในกาลที่เป็นไปด้วยการสละสิ่งที่จะให้เป็นทาน ฉันทะนี้ย่อมปรารถนาทาน
วัตถุที่ตนควรสละ เหมือนนายขมังธนูที่ต้องการจะรับเอาลูกศรซึ่งจะพึงยิงออกไป"

คำว่า วิสฺสชฺซิตพฺเพน (ที่ตนควรสละ) หมายความว่า ควรแก่ความเป็นวัตถุที่พืง
สละ กล่าวคือ บุคคลต้องการสิ่งนั้นเพื่อสละแก่ผู้อื่น

คำว่า ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ (รับเอาลูกศรที่จะพึงยิงออกไป) หมายความว่า รับ
เอาลูกศรที่ยังไม่มี (ขาดอยู่) ด้วยการสร้างเองหรือด้วยการแสวงหา[เพื่อให้มีไว้ใช้ยิงต่อไป]

ในเรื่องนี้ บางท่านอ้างว่า อิสฺสาโส อุสูนิ ขิปิตฺวาปิ ลภมาโน เตหิ อุสูหิ อตฺถิโก
เยว (นายขมังธนูแม้ยิงลูกศรไปแล้วก็ยังต้องการลูกศร) ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะ
ถ้าเป็นอย่างนี้พระสุมังคลาจารย์ก็ควรกล่าวเป็นอดีตกาลว่า ขิปิตอุสูนํ(ลูกศรที่ยิงแล้ว)
ดังเช่นพระดำรัสว่า กถิตํ ลปิตํ ตถาคเตน" (พระถาคตได้ตรัสภาษิตแล้ว)

แม้คำว่า วิสฺสชฺชิตพฺเพน (ที่ตนควรสละ) ก็เช่นเดียวกัน [คือควรกล่าวเป็น
อดีตกาลว่า วิสฺสชฺชิเตน (ที่ตนสละแล้ว)]
บางท่านก็อ้างอีกว่า

อิสฺสาโส อุสูหิ อนตฺถิโก ชิปนฺโต น โหติ อตฺติโกเยว สมาโน อญฺญํ อานิสฺสํ
อิจฺฉนฺโต ชิปติ -

นายขมังธนูหาใช่ไม่ต้องการลูกศรจึงยิงออกไป แต่ทั้งที่ต้องการอยู่ก็ปรารถนา
ประโยชน์อื่นจึงยิงออกไป"

ข้อความนั้นไม่สมควร เพราะถ้าเป็นตามนี้ พระสุมังคลาจารย์ควรกล่าวว่า
เหมือนนายขมังธนูที่ต้องการลูกศรอยู่ ได้ยิงลูกศรออกไปอยู่ มติทั้งสองจึงไม่พึงใสไจ

ในข้อนั้น เจตนาอันเกิดก่อน(ปุพเจตนา)ซึ่งเป็นไปโดยการแสวงหาทานวัตถุ
เป็นต้นโดยดำริว่าจะให้วัตถุนั้นเป็นทานต่อไป ย่อมจัดว่าเป็นทานซึ่งก็คือการสละทาน
วัตถุ ดังนั้น เวลาที่ฉันทะเกิดร่วมกับปุพเจตนาก็เหมือนกับเวลาที่สละทานวัตถุ
(เมื่อจำแนกฉันทะตามบุญกิริยาวัตถุ ๑๐ ฉันทะที่จะให้ทานจัดว่าเป็นทานเหมือนเจตนา
ที่เกิดก่อนซึ่งเรียกว่า ปุพเจตนา ไม่จัดว่าเป็นศีลหรือภาวนา)

จิตที่ประกอบกับฉันทะ เมื่อรับอารมณ์อยู่ ย่อมรับไว้ดั่งต้องการยิ่งหรือฉกฉวย
เอาไปด้วยฉันทะ ดังสาธก(ในคัมภีร์อรรถกถา]ว่า

อยํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโล หตฺถปฺปสารณํ วิย."
"ฉันทะนี้เหมือนการที่จิตเหยียดมือออกไปรับอารมณ์"

ในพากย์นี้ คำว่า เหมือนเหยียดมือ นี้ เป็นคำอนุมานสิ่งที่ไม่มีจริง เพราะจิต
ไม่มีมือ พระอรรถกถาจารย์ได้กล่าวอนุมานสิ่งที่ไม่มีจริงให้เหมือนมีจริง เพื่อความปรากฏ
แห่งอรรถพิเศษ

(การกล่าวสิ่งที่ไม่มีจริงให้เหมือนมีจริง เรียกว่า ตัทธัมมูปจาระ ดังคำว่า กจฉปโลม
หนวดเต่า สสวิสาณ = เขากระต่าย เป็นต้น โปรดดู ปรมัตถทีปนี ปริจเฉทที่ ๑ ข้อ ๒]

ตามธรรมดาเมื่อฉันทะมีกำลังมาก ย่อมมีกำลังมากกว่าตัณหา ความจริงฉันทะ
เป็นอธิบดี (ธรรมที่เป็นใหญ่) และอิทธิบาท (ที่ตั้งแห่งความสำเร็จ) แต่หากในยามฉันทะมี

กำลังเสมอกับตัณหาเหล่าสัตว์ซึ่งตกอยู่ในอำนาจของตัณหา และถูกตัณหาครอบงำแล้ว
จักไม่อาจสละทรัพย์สมบัติ ความสุขในราชสมบัติ หรือสมบัติในเทวโลกและพรหมโลก
เพื่อออกจากทุกข์ในวัฏฏะได้

คำว่า ปกิณณะ คือ เจตสิกที่มีอยู่กระจัดกระจายในโสภณจิตและอโสภณจิต
ปกิณณกะ คือ เจตสิกที่มีอยู่กระจัดกระจายนั้นนั่นแหละ (โดยลง ก ปัจจัยในอรรถ
สกัตถ์ ที่ไม่มีความหมายใดๆ]

๔. อัญญสมานะ คือ เจตสิกที่เป็นพวกเดียวกับจิตอื่น
อีกอย่างหนึ่ง อัญญสมานะ คือ เจตสิกที่เป็นพวกเดียวแก่จิตอื่น
(คำว่า อญฺญสมาน มีความหมาย ๒ ประการ คือ
- เจตสิกที่เป็นพวกเดียวกับจิตอื่น - อญฺเญหิ สมานา อญฺญสมานา (ตติยาตัปปุริสสมาส)
- เจตสิกที่เป็นพวกเดียวแก่จิตอื่น = อญฺเญสํ สมานา อญฺญสมานา (จตุตถีตัปปุริสสมาส)]

ความหมายก็คือ เจตสิกเหล่านี้ประกอบกับโสภณจิตในกาลใด ย่อมเป็นพวก
เดียวกับโสภณจิตอื่นยกเว้นอโสภณจิตในกาลนั้น แต่ในกาลใดประกอบกับอโสภณจิต ใน
กาลนั้นก็เป็นพวกเดียวกับอโสภณจิตอื่นนอกจากนั้น
จบการแสดงข้อความปรมัตถ์ในอัญญสมานราสี