อารัมมณปัจจัย

อุทเทส อารมฺมณปจฺจโย แปลว่า อารมณ์ ๖ เป็นปัจจัย
ในปัจจัยนี้พระพุทธองค์ทรงยกอารมณ์ ๖ คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน
บัญญัติ ขึ้นมาแสดงในฐานะเป็นปัจจัยให้เกิดนามธรรม คือ จิต เจตสิก
เพราะจิต เจตสิกจะเกิดขึ้นได้ จะต้องอาศัยอารมณ์เป็นไป เหตุนี้ธรรมอะไร ๆ
ที่จะไม่เป็นอารมณ์ไม่มีเลย เพราะในบรรดาสัตว์ที่มีชีวิตทั้งหลายนั้น
ถ้าไม่มีอารมณ์เป็นเครื่องอาศัยยืดเหนี่ยวแล้ว จิตและเจตสิกก็ไม่อาจเกิดขึ้นไม่อาจเกิดขึ้นได้
จึงได้อุปมาจิต เจตสิกว่าเป็นเหมือนบุรุษที่ไม่มีกำลัง เมื่อจะไปไหนก็จำ
ต้องอาศัยไม้เท้า หรือเชือกเป็นเครื่องยืดเหนี่ยวพยุงร่างกายให้ทรงตัวลุกขึ้น
และเดินไปได้ฉันใด ถึงธรรม คือจิตและเจตสิกก็ฉันนั้น ย่อมต้องอาศัยอารมณ์
เหตุนี้ธรรมทั้งปวงที่เป็น
เป็นเครื่องเป็นไป จึงจะเกิดขึ้นและตั้งอยู่ได้
อารมณ์ให้จิต เจตสิก ยึดเหนี่ยว จึงชื่อว่า อารัมมณปัจจัย

อารมณ์ คือ ธรรมชาติที่เป็นที่อาศัย หรือเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวของ
จิต เจตสิกทั้งหลายให้เกิดขึ้นและเป็นไป หรือสิ่งที่เป็นปัจจัยให้จิตรู้ เรียกว่าอารมณ์

จิต คือธรรมชาติที่รู้วิเศษ คือรู้การเห็น การได้ยิน เป็นต้น เป็น
คนละอย่าง ๆ กันเรียกว่ารู้อารณ์
นิทเทสอารัมมณปัจจัย
๑. รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมุปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ
อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
(รูปายตนะเป็นปัจจัยแก่จักขุวิญญาณธาตุ และธรรมทั้งหลายที่
สัมปยุตด้วยจักขุวิญญาณธาตุนั้น โดยอารัมมณปัจจัย) คือ
รูปารมณ์ → จักขุวิญญาณ ๒ เจ.๗

๒. สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตตกานญฺจ ธมฺมานํ
อารมมณปจุจเยน ปจุจโย คือ
สัททารมณ์ -->โสตวิญญาณ ๒ เจ.๗

๓. คนฺธายตนํ ฆานวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ
อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย คือ
คันธารมณ์--> ฆานวิญญาณ ๒ เจ.๗

๔. รสายตนํ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ
อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย คือ
รสารมณ์ --> ชิวหาวิญญาณ ๒ เจ.๗

๕. โผฎฐพฺพายตนํ กายวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ
ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย คือ
โผฏฐัพพารมณ์ --> กายวิญญาณ ๒ เจ.๗

๖. รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฎฐพฺพายตนํ
มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
(รูปายตนะ สัททายตนะ คันธายตนะ รสายตนะ โผฎฐัพพายตนะ
เป็นปัจจัย แก่มโนธาตุ และธรรมทั้งหลายที่สัมปยุตด้วยมโนธาตุนั้นโดย
อารัมมณปัจจัย) คือ
ปัญจารณ์ --> มโนธาตุ ๓ เจ.๑๐ (เว้น วิริยะ ปีติ ฉันทะ)

๗. สพฺเพ ธมฺมา มโนวิญณาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ
ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
(ธรรมทั้งหลายทั้งปวงเป็นปัจจัยแก่มโนวิญญาณธาตุ และธรรมทั้ง
หลายที่สัมปยุตด้วยมโนวิญญาณธาตุนั้น โดยอารัมมณปัจจัย) คือ
จิต ๘๙ เจ.๕๒ รูป ๒๘ นิพพาน บัญญัติ --> จิต ๗๖ เจ.๕๒
จิต ๗๖ คือ มโนวิญญาณธาตุ ๗๖ (เว้นทวิปัญจ. ๑๐ มโนธาตุ ๓)

๘. ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา
ธมฺมา เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
(ธรรมทั้งหลายเหล่าใด ๆ คือ จิตและเจตสิกทั้งหลาย ย่อมเกิดขึ้น
เพราะปรารถซึ่งธรรมใด ๆ ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ๆ เป็นปัจจัยแก่
ธรรม.ทั้งหลายเหล่านั้น ๆ โดยอารัมมณปัจจัย) คือ
จิต ๘๙ เจ ๕๒ รูป ๒๘ นิพพาน บัญญัติ → จิต ๘๙ เจ ๕๒

อรรถากถาอธิบาย

จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา
คือ จักวิญญาณ ( ในบทที่เหลือก็นัยนี้เหมือนกัน)

ตํสมฺปยุตฺตกานํ
คือ นามขันธ์ ๓ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์
คือ เจ.๗ ที่ประกอบกับจักขุวิญญาณ เป็นต้น

มโนธาตุยา
คือ มโนธาตุ ๓ ได้แก่ ปัญจทวาราวัชชนะ ๑
สัมปฏิจฉนะ ๒ และเจตสิก ที่ประกอบ ๑๐ ในบทนี้
อายตนะภายนอก คือ
ปัญจารมณ์ ๕ → มโนธาตุ ๓ เจ.๑๐

สพฺเพ ธมฺมา
คือ ธรรมทั้งปวง ได้แก่ ปัญจารมณ์ และ เญยยธรรม
ทั้งหมดที่เหลือ รวมแล้วได้แก่
จิด ๘๙ เจ.๕๒ รูป ๒๘ นิพพาน บัญญัติ -->
มโนวิญญาณธาตุ คือ จิต ๗๖ เจ.๕๒

เญยยธรรม
คือ ธรรมที่ควรรู้ ได้แก่ สังขาร วิการ ลักษณะ นิพพาน บัญญัติ

ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ
แปลว่า เพราะปรารภซึ่งธรรมใด ๆ คือ จิต ๘๙
เจ.๕๒ รูป ๒๘ นิพพาน บัญญัติ เป็นอารมณ์ของ
วิญญาณธาดุ ๗ ได้แก่ มโนวิญญาณธาตุ ๕
มโนธาตุ ๑ มโนวิญญาณธาตุ ๑

เย เย ธมฺมา
คือ ธรรมทั้งหลายเหล่าใด ๆได้แก่ จิต ๘๙ เจ.๕๒

อุปฺปชฺชนฺติ
คือ เมื่อปรารภธรรม จิต เจตสิก ย่อมเกิดขึ้น

เต เต ธมฺมา
ธรรมทั้งหลายเหล่านั้ ๆ คือ ธรรมที่เป็น
อารมณ์ ทั้ง ๖ได้แก่จิต ๘๙ เจตสิก ๕๒ รูป ๒๘
นิพพาน บัญญัติ
เป็นปัจจัย

เตสํ เตสํ ธมฺมานํ
แปลว่า แก่ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ๆ คือธรรมที่เป็น
อารมณ์ ย่อมเป็นปัจจัยแก่ จิต ๘๙ เจ.๕๒ ซึ่งเป็น
ปัจจยุบบัน

อารมณ์ ๖
คือ รูปารมณ์ สัททารมณ์ คันธารมณ์ รสารมณ์
โผฏฐัพพารมณ์ ธัมมารมณ์

ธัมมารมณ์
คือ อารมณ์ที่รู้ทางใจ ได้แก่ ธรรม ๖ อย่าง คือ
จิต ๘๙ เจ.๕๒ ปลาทรูป ๕ สุขุมรูป ๑๖
นิพพาน บัญญัติ

ธัมมายตนะ
คือ เจ.๕๒ สุขุมรูป ๑๖ นิพพาน

ธัมมธาตุ
คือ เจ.๕๒ สุขุมรูป ๑๖ นิพพาน

มนายตนะ
คือ จิต ๘๙

องค์ธรรมอารัมมณปัจจัย

ปัจจัย
คือ จิต ๘๙ เจ.๕๒ รูป ๒๘ นิพพาน บัญญัติ
(หมายถึงอารมณ์ ๖)

ปัจจยุบบัน
คือ จิต ๘๙ เจ.๕๒

ปัจจนิก
คือ รูป ๒๘ หรือ รูป ๗ หมวด