ธรรมที่จัดว่าเป็นองค์ฌาน คือ

๑. วิตก ได้แก่ วิตกเจตสิกในจิต ๕๕
(คือ กามจิต ๔๔ (เว้นทวิปัญจ.๑๐) ปฐมฌาน ๑๑)
๒. วิจาร ได้แก่ วิจารเจตลิกในจิต ๖๖
(คือ กามจิต ๔๔ ปฐมฌาน ๑๑ ทุติยฌาน ๑๑)
๓. ปีติ ได้แก่ ปีติเจตสิกใน ปีติสหคตจิต ๕๑
(คือกามโสมนัส ๑๘ ปฐมฌาน ๑๑ ทุติยฌาน ๑๑ ตติยฌาน ๑๑)
๔. โสมนัส ได้แก่ โสมนัสเวทนาเจตสิกในโสมนัสสหดตจิต ๖๒
(คือกามโสมนัส ๑๘ ปฐมฌาน ๑๑ ทุติยฌาน ๑๑ ตติยฌาน ๑๑
จตุตถฌาน ๑๑)
๕. โทมนัส ได้แก่ โทมนัสเวทนาเจตสิกที่ในโทสมูลจิต ๒
๖. อุเบกขา ได้แก่ อุเบกขาเวทนาเจตสิกที่ในอุเบกขาสหคตจิต ๔๗
(เว้นจักขุวิญญาณ ๒ โสตวิญญาณ ๒ ฆานวิญญาณ ๒ ชิวหาวิญญาณ ๒)
๗. เอกัคคตา ได้แก่ เอกัคคตาเจตสิกที่ในจิต ๗๙ (เว้นทวิปัญจ.๑๐)

ธรรมที่เป็นปฏิปักษ์ต่อองค์ฌาน คือ
๑. วิตก
เป็นปฏิปักษ์ต่อ ถีนมิทธนิวรณ์
๒. วิจาร
เป็นปฏิปักษ์ต่อ วิจิกิจฉานิวรณ์
๓. ปีติ
เป็นปฏิปักษ์ต่อ พยาปาทนิวรณ์
๔. โสมนัส
เป็นปฏิปักษ์ต่อ อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์
๕. โทมนัส
เป็นปฏิปักษ์ต่อ ปีติและโสมนัสเวทนา
๖. อุเบกขา
เป็นปฏิปักษ์ต่อ อุทธัจจกุกกุจจะและโทมนัสเวทนา
๗. เอกัคคตา เป็นปฏิปักษ์ต่อ กามฉันทนิวรณ์

เปรียบนิวรณ์ ด้วยธรรม ๕ อย่าง

๑. กามฉันทนิวร์ เปรียบเหมือนคนเป็นหนี้
๒. พยาปาทนิวรณ์ เปรียบเหมือนคนเป็นโรค
๓. ถีนมิทธนิวรณ์ เปรียบเหมือนคนถูกจองจำ
๔. อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์ เปรียบเหมือนคนเป็นทาส
๕. วิจิกิจฉานิวรณ์ เปรียบเหมือนคนเดินทางไกล

เปรียบนิวรณ์ ด้วยน้ำต่างชนิด

๑. กามฉันทนิวรณ์ เปรียบเหมือน น้ำที่ระคนด้วยสีครั่ง หรือสมพู
๒. พยาปาทนิวรณ์ เปรียบเหมือน น้ำที่เดือดพล่าน
๓. ถิ่นมิทธนิวรณ์ เปรียบเหมือน น้ำที่มีจอกแหนปิดบัง
๔. อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์ เปรียบเหมือน น้ำที่เป็นระลอกคลื่น
๕. วิจิกิจฉานิวรณ์ เปรียบเหมือน น้ำที่ขุ่นขันด้วยโคลนดม

การกำจัดนิวรณ์

๑. ต้องเพ่งอสุภะ เพื่อกำจัด กามฉันทนิวรณ์
๒. ต้องเจริญเมตตา เพื่อกำจัด พยาปาทนิวรณ์
๓. ต้องทำความเพียร เพื่อกำจัด ถิ่นมิทธนิวรณ์
๔. ต้องเจริญสมาธิให้จิตสงบ เพื่มกำจัด อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์
๕. ต้องมีวิจารธรรมคือ โยนิโสมนสิการ เพื่อกำจัด วิจิกิจฉานิรณ์