โคตรภูญาณ

ถัดจากอนุโลมญาณไป จิตชนิดหนึ่งจึงได้ละอารมณ์ ที่เป็นสังขารที่คนกำลัง
กำหนดอยู่แล้วมุ่งสู่นิพพาน คือกำหนดนิพพานให้เป็นอารมณ์ จิตประเภทนี้
เรียกว่าโคตรภูชวนจิต และก็ญาณ(บัญญาเจตสิก)ที่เกิดกับจิตดวงนี้ ท่านเรียกว่า
โคตรภูญาณ สักษณะการกำหนดนิพพานเป็นอารมณ์ของจิตดวงนี้ไม่เหมือนกับจิต
ดวงอื่นๆ เพราะว่าจิตดวงอื่นๆนั้นอยู่ภายนอกอารมณ์ แต่จิตดวงนี้เมี่อปล่อย
(ละทิ้ง)อารมณ์ที่เป็นสังขารธรรมแล้วก็เหมือนกับแล่นเข้าสู่นิพพานทันที ดังนั้น
ในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค ท่านจึงกล่าวไว้ว่า

อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภู พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ
อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ โคตรภู...
(ขุ.ปฏิ ๓๑/๕๙/๖๘)

สภาวธรรมใดเอาชนะอารมณ์สังขารที่เกิดขึ้นแล้ว แล่นเข้าไปสู่ความดับ
สภาวธรรมนั้นมีชื่อว่า โคตรภู และเพราะเทตุที่เอาชนะ(ครอบงำ)อารมณ์สังขาร
ซึ่งเป็นธรรมภายนอกแล้วแล่นเข้าสู่พระนิพพาน อันเป็นที่ดับของสังขาร จึงมี
ถือว่า โคตรภู

มรรคญาณ ผลญาณ

ถัดจากโคตรภูจิต จะมีมรรคจิตซึ่งกำหนดนิพพานเป็นอารมณ์เกิดขึ้น ๑ ครั้ง
ก็ญาณหรือปัญญาเจตสิกที่เกิดกับมรรคจิตนี้ ท่านเรียกว่า มรรคญาณ หรือเรียก
อีกอย่างหนึ่งว่า ญาณทัสสนวิสุทธิ และถัดจากมรรคนี้ จะมีผลจิตซึ่งกำหนดนิพพาน
เป็นอารมณ์เกิดขึ้น ๒ ครั้ง แต่ถ้าผู้ปฏิบัติเป็นติกขปัญญาบุคคล ผลจิตจะเกิดขึ้น
๓ ครั้ง เพราะก่อนหน้านี้ อนุโลมชวนจิตได้เกิดขึ้นเพียง ๒ ครั้งเท่านั้น จึงเป็นเหตุ
ทำให้ผลจิตเพิ่มขึ้นมาอีก ๑ ครั้ง (หมายความว่า คนมีปัญญามากนั้นไม่จำเป็นต้อง
บริกรรมมากก็สามารถบรรลุได้ คือแทนที่จะใช้อนุโลมจิตหลายครั้ง ถัดจากนั้นก็จะ
เป็นภวังคจิตซึ่งจะเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องตามสมควรแล้ว ถัดจากนั้นปัจจเวกขณจิต
ซึ่งทำหน้าที่พิจารณากิเลสที่ละแล้วและกิเลสที่ยังไมได้ละก็เกิดขึ้น

อนึ่ง ระยะเวลาการเกิดขึ้นของมรรคจิตนี้ช่างสั้นนัก รู้ได้เพียง
การอุบัติของจิตทั้ง ๓ (โคตรภู-มรรค-ผล)เท่านั้นแต่ไม่สามารถกำหนด
แยกแยะอย่างชัดเจนได้

โคตรภูญาณเป็นชื่่อของปัญญา ที่ละสังขารได้แล้ว ถ้าหากยังมิได้ละสังขารก็ไม่สามารถที่จะมีพระนิพพานเป็นอารมณ์ได้