๕. การเข้านิโรธสมาบัตินั้นมีได้อย่างไร?
(๘๗๓) ปัญหากรรมว่า และการเข้านิโรธสมาบัตินั้นมีได้อย่างไร?
ตอบว่า เมื่อพระอริยะพากเพียรพยายามด้วยอำนาจสมถะและวิปัสสนา ทำบุพพกิจ
เสร็จแล้ว ทำเนวสัญญานาสัญญายตนะให้ดับอยู่ การเข้านิโรธสมาบัติมีได้ดังนี้

ส่วนผู้ที่พากเพียรพยายามด้วยอำนาจสมถะอย่างเดียว ผู้นั้นบรรลุเนวสัญญานา-
สัญญายตนสมาบัติแล้วหยุด ส่วนผู้พากเพียรพยายามด้วยอำนาจวิปัสสนาอย่างเดียว
ผู้นั้นบรรลุผลสมาบัติแล้วก็หยุด อนึ่ง ผู้ใดพากเพียรพยายามด้วยอำนาจสมถะและวิปัสสนา
ทั้ง ๒ อย่างนั่นเทียว ทำบุพกิจเสร็จแล้ว ยังเนวสัญญานาสัญญายตนะให้ดับ ผู้นั้นชื่อว่า
เข้านิโรธสมาบัตินั้น.
ที่ว่ามานี้ เป็นความสังเขปในการเข้านิโรสมาบัตินั้น.

๕. การเข้านิโรธสมาบัตินั้นมีได้อย่างไร ?
(๘๗๓] คำว่า ด้วยอำนาจสมถะและวิปัสสนา ความว่า ด้วยอำนาจสมถะและ
วิปัสสนาที่เป็นไปร่วมกัน เพราะความเป็นธรรมมีอุปการะแก่กันและกัน เหมือนของที่ผูก
เป็นคู่กันไว้. คำว่า พากเพียรพยายาม คือ ดำเนินไปสู่ขั้นสูงขึ้นไปถึงเนวสัญญานาสัญญา-
ยตนะและถึงอนุโลมญาณ. บทว่า นิโรธยโต ความว่า เข้าเนวสัญญานาสัญญายตนะแล้ว
ทำเนวสัญญานาสัญญายตนะนี้ให้ดับไป. การเข้านิโรธสมาบัตินั้นย่อมมีได้อย่างนี้ เพราะ
ความไม่เกิดขึ้นแห่งจิตแม้ดวงไร ๆ อื่นเลย. ด้วยคำว่า ส่วนผู้ใด เป็นต้น ท่านอาจารย์ย่อม
เผยเนื้อความที่ท่านกล่าวไว้ว่า ด้วยอำนาจสมถะและวิปัสสนา โดยหัวข้อที่เป็นพยติเรก
(ความตรงกันข้าม). บรรลุเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติแล้วก็หยุด เพราะไม่มีสมถะ
และวิปัสสนาล้วน ๆ สูงไปกว่านั้น. ผู้ใดพากเพียรพยายามด้วยอำนาจวิปัสสนาอย่างเดียว
ถ้าเป็นพระอริยะมีความต้องการผลสมาบัติ ผู้นั้นบรรลุผลสมาบัติของตนแล้วก็หยุด. ถ้า
เป็นปุถุชนหรือเป็นพระเสขะมีความต้องการมรรค หากว่าบรรลุมรรคด้วยวิปัสสนานั้นแล้ว
ตั้งอยู่ในผล แม้ผู้นั้นท่านก็เรียกว่า บรรลุผลสมาบัติแล้วหยุดเหมือนกัน
บทว่า โส โยค อุภยวเสน ปฏิปนโน แปลว่า ผู้ปฏิบัติด้วยอำนาจสมถะและวิปัสนา
ทั้ง ๒ นั้น. บทว่า ตํ โยค นิโรสมาปตฺติํ แปลว่า นิโรธสมาบัตินั้น.