ไกวัลยธรรม
ในฐานะที่เป็นธาตุ
ไกวัลยธรรม มีลักษณะเหมือนกับ พระเจ้า คือ
เป็นที่ปรากฏออกมาของสิ่งทั้งปวง มีอยู่ทุกหนทุกแห่ง สอดส่องเห็นไปทั่ว กว้างขวาง ไม่มีขอบเขตจำกัด
เมื่อเป็นอย่างนี้ ย่อมแสดงว่า เรากำลังได้รับการอาบรด อยู่ทั่วทั้งตัว ด้วยสิ่งที่เรียกว่า
"พระผู้เป็นเจ้า" หรือ "ไกวัลยธรรม".
ธาตุที่เป็นไกวัลยธรรม
ไกวัลยธรรม จัดเป็นธาตุชนิดหนึ่ง ซึ่งอยู่เหนือ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุไฟ ธาตุลม อากาศธาตุ วิญญาณธาตุ เพราะ ธาตุทั้ง๖ นี้ จัดอยู่ในพวก "สังขตธาตุ" คือ ธาตุที่มีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง ส่วนธาตุแห่งไกวัลยธรรม นั้น จัดเป็น "อสังขตธาตุ" คือ ธาตุที่ไม่มีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง ไม่เป็นทั้งรูปธรรม และ นามธรรม มีชื่อเรียกว่า "นิพพานธาตุ" หรือ "นิโรธธาตุ" หรือ "สุญญตธาตุ" ได้แก่ ธาตุแห่งไกวัลยธรรม นั่นเอง อันเป็นสิ่งที่ตั้งอยู่ตลอดกาล แม้ว่า พระพุทธเจ้าจะเกิดขึ้น หรือ ไม่เกิดขึ้น ก็ตาม "ธาตุนั้นก็ตั้งอยู่แล้วนั่นเทียว" (ฐิตา ว สา ธาตุ) ธาตุนั้นคือ ความที่ สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์ และ ความที่ธรรมทั้งปวง เป็นอนัตตา.
อีกนัยหนึ่ง ตรัสโดยหลักอิทัปปัจจยตาว่า "ตถาคตจะเกิด หรือ ตถาคตจะไม่เกิด" ธาตุนั้นก็ตั้งอยู่แล้ว คือ ความเป็นอิทัปปัจจยตา ว่า "เพราะมีสิ่งนี้ๆ เป็นปัจจัย สิ่งนี้ๆ จึงเกิดขึ้น" เช่น เพราะมีอวิชชาเป็นปัจจัย สังขารจึงเกิดขึ้น เพราะสังขารเป็นปัจจัย วิญญาณจึงเกิดขึ้น ฯลฯ ดังนี้เป็นต้น "ความที่ต้องเป็นอย่างนั้น" ทรงเรียกว่า "ธาตุ" ในที่นี้.
ในบทที่กล่าวถึงอิทัปปัจจยตา ทรงระบุคำว่า "ธาตุ" ลงในคำว่า "ตถตา - ความเป็นอย่างนั้น อวิตถตา-ความที่ไม่ผิดไปจากความเป็นอย่างนั้น อนัญญถตา-ความที่ไม่อาจเป็นโดยประการอื่น นอกไปจากความเป็นอย่างนั้น"
ลักษณะของสิ่งที่เรียกว่า "ธาตุ" ในที่นี้ ย่อมแสดงให้เห็นว่า "เป็นสิ่งที่ตั้งอยู่ อย่างที่ไม่เหมือนกับ การตั้งอยู่ของสิ่งทั้งปวง" แม้ว่ามันจะเป็น ที่ออกมา ของสิ่งทั้งปวง หรือว่า มันมีอยู่ในสิ่งทั้งปวง หรือควบคุมสิ่งทั้งปวงอยู่ เพราะ มันเป็นตัวของมันเองโดยเฉพาะ จึงได้นามว่า ตถา- เป็นอย่างนั้น อวิตถา-ไม่ผิดไปจากนั้น อนัญญถา-ไม่เป็นไปโดยประการอื่นจากนั้น นี่คือ ลักษณะของไกวัลยธรรม ในความหมายของความเป็น "ธาตุ"
จิตที่มองไม่เห็น