9. สัจจานุโลมิกญาณ หรือ อนุโลมญาณ (12)

-ญาณอันเป็นไปโดยอนุโลมแก่การหยั่งรู้อริยสัจ คือ เมื่อวางใจเป็นกลางต่อสังขารทั้งหลาย ไม่พะวง

และญาณก็โน้มน้อมแล่นมุ่งตรงสู่นิพพานแล้ว

ญาณ อันคล้อยต่อการตรัสรู้อริยสัจ ย่อมเกิดขึ้นในลำดับถัดไป

เป็นขั้นสุดท้ายของวิปัสสนาญาณ


ต่อจาก อนุโลมญาณ ก็จะเกิด โคตรภูญาณ (13)

(ญาณครอบโคตร คือ ญาณที่เป็นหัวต่อระหว่างภาวะปุถุชนกับภาวะอริยบุคคล) มาคั่นกลาง

แล้วจึงเกิดมรรคญาณ ให้สำเร็จความเป็นอริยบุคคลต่อไป


โคตรภูญาณนี้ ท่านว่าอยู่ระหว่างกลาง ไม่จัดเข้าในวิสุทธิไม่ว่าข้อ 6 หรือ ข้อ 7

แต่ยอมให้นับเข้าเป็นวิปัสสนาได้ เพราะอยู่ในกระแสของวิปัสสนา

7. ญาณทัสสนวิสุทธิ

-ความหมดจดแห่งญาณทัศนะ คือ ความรู้อริยมรรค 4 หรือ มรรคญาณ (14)

นั่นเอง ซึ่งเกิดถัดจาก โคตรภูญาณ

เมื่อ มรรคญาณ เกิดแล้ว ผลญาณ (15) ก็เกิดขึ้นในลำดับถัดไปจาก

มรรคญาณนั้นๆ ตามลำดับของแต่ละขั้น ของความเป็นอริยบุคคล


ความเป็นอริยบุคคล ย่อมเกิดขึ้นโดยวิสุทธิ ข้อนี้ เป็นอันบรรลุที่หมายสูงสุดแห่งวิสุทธิ หรือ

ไตรสิกขา หรือการปฏิบัติธรรม ในพระพุทธศาสนาทั้งหมด

ถัดจากบรรลุมรรค ผล ด้วยมรรคญาณ และ ผลญาณแล้ว ก็จะเกิดญาณ หรือ ปัญญาอีกอย่างหนึ่งขึ้นพิจารณา

มรรค ผล

พิจารณากิเลสที่ละแล้ว กิเลสที่ยังเหลืออยู่ และพิจารณานิพพาน (เว้นพระอรหันต์ไม่มีการพิจารณากิเลส

ที่ยังเหลืออยู่)

เรียกว่า ปัจจเวกขณญาณ (16) เป็นอันจบกระบวนการบรรลุมรรคผล

นิพพานขั้นหนึ่งๆ

ญาณ 16 นี้เฉพาะมรรคญาณ และผลญาณสองอย่างเท่านั้น เป็นญาณ ขั้นโลกุตระ

ส่วนอีก 14 อย่างที่เหลือเป็นญาณขั้นโลกีย์ทั้งสิ้น

อนึ่ง พึงทราบว่า วิปัสสนาญาณ 9 นั้น คัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะ นับรวมสัมมสนญาณ (3) เข้าชุดด้วย

จึงเป็นวิปัสสนาญาณ 10

(สงฺคห.55)