ผัสสะ แปลว่า ความสัมผัส คือ การกระทบกันระหว่างอายตนะภายใน กับอายตนะภายนอก และวิญญาณ
ได้แก่ สิ่ง ๓ สิ่งมาประชุมพร้อมกันจึงเรียกว่าผัสสะ ผัสสะจึงมี ๖ อย่าง คือ
๑. สัมผัสทางตา จึงเรียกว่า จักขุสัมผัสสะ
๒. สัมผัสทางหู จึงเรียกว่า โสตสัมผัสสะ
๓. สัมผัสทางจมูก จึงเรียกว่า ฆานสัมผัสสะ
๔. สัมผัสทางลิ้น จึงเรียกว่า ชิวหาสัมผัสสะ
๕. สัมผัสทางกาย จึงเรียกว่า กายสัมผัสสะ
๖. สัมผัสทางใจ จึงเรียกว่า มโนสัมผัสสะ
ทั้ง ๖ อย่างนี้ เรียกว่าผัสสะ แต่ละอย่างจะต้องมีธรรม ๓ ประการมาประจวบพร้อมกัน
เช่นว่า จักขุปสาท + รูป + วิญญาณ จึงจะเรียกว่าผัสสะ แต่ถ้าว่าจักขุปสาทกระทบกับรูปเฉยๆ
ซึ่งไม่มีวิญญาณมาร่วมด้วย ก็ไม่เรียกว่าผัสสะ ก็เป็นเพียงอายตนะไป ทวารอื่นๆก็ในทำนองเดียวกัน
ผัสสะนี้ว่าโดยองค์ธรรมก็ได้แก่ ผัสสะเจตสิก ผัสสะทั้ง๖ อย่างนี้เป็นปัจจัยให้แก่เวทนา

สภาวธรรมใดถูกต้อง เหตุนั้น สภาวธรรมนั้นจึงชื่อว่า ผัสสะ
ผัสสะนี้นั้น มีการถูกต้องเป็นลักษณะ มีการทำให้ กระทบกันเป็นกิจ
มีการร่วมกันเข้า(แห่งจิตกับอารมณ์)เป็นผล มีอารมณ์ที่มาปรากฏ(แห่งจิต)เป็นเหตุใกล้

จริงอยู่ผัสสะนี้เป็นอรูปธรรม ก็ย่อมเป็นไปในอารมณ์ ด้วยอาการ(ดุจ)
ถูกต้อง(จึงว่ามีการถูกต้องเป็นลักษณะ) อนึ่ง ผัสสะนั้นแม้ไม่ติดอยู่(ที่ไหน)สักแห่ง
ก็ยังจิตและอารมณ์ให้กระทบกันได้ ดังรูปกระทบจักษุ และเสียงกระทบหู
ฉะนั้น(จึงว่ามีการกระทบกันเป็นกิจ)ชื่อว่ามีความร่วมกันเข้ากันเป็นผล

เพราะปรากฏด้วยอำนาจเหตุของตนกล่าวคือติกสันนิบาต(ความร่วมกันเข้าแห่งธรรม ๓ คือ
อายตนะภายใน อายตนะภายนอก และวิญญาน)
ชื่อว่ามีอารมณ์ที่มาปร่กฏเป็นเหตุใกล้ เพราะเกิดขึ้นในอารมณ์
ที่สมันนาหาร(การประมวลความคิด)อันได้แก่ผัสสะนั้นและอินทรีย์ด้วย(ช่วยกัน)
แต่งให้โดยไม่มีระหว่างที่เดียว ว่าโดยความเป็นที่ตั้งแห่งเวทนา
ผัสสะนี้ บัณฑิตพึงเห็นเป็นดังโคที่ไม่มีหนังหุ้มหนังเถิด

ธรรมชาติใดที่เสวยอารมณ์ ธรรมชาตินั้นแหละชื่อว่า เวทนา คือความรู้สึกใน
อารมณ์นั้น
ความรู้ในอารมณ์ หรือ การเสวยอารมณ์ที่ชื่อว่า เวทนานี้ กล่าวโดยลักษณะ
แห่งการสวยอารมณ์ ก็มี ๓ คือ สุขเวทนา ทุกขเวทนา และอทุกขมสุขเวทนา
กล่าวโดยประเภทแห่งอินทรีย์ คือเความเป็นใหญ่ในการมอารมอารมณ์ ก็มี ๕ คือ
สุขเวทนา ทุกขเวทนา โสมนัสเวทนา โทมนัสเวทนา และ อุเบกขาเวทนา

กล่าวโดยอาศับทวาร คือ อาศัยทางที่ให้กิดเวทนาตามนัยแห่งปฏิจจสมุปบาทที่
กำลังกล่าวถึงอยู่ในขณะนี้ ก็มี ๖ คือ เวทนาที่เกิดทางจักขุ ทางโสตะ ทางฆานะ ทางชิวหา
ทางกายและทางใจ

เวทนาที่กิดทางจักขุที่เรียกว่า จักขึสัมผัสชาเวทนา, เกิดทางโสตะที่รียกว่า โสต-
สัมผัสชาเวทนา, เกิดทางฆานะที่เรียกว่า ฆานสัมผัสสชาเวทนาและเกิดทางชิวหาที่เรียก
ชิวหาสัมผัสชาเวทนา รวม ๔ ทางนี้เป็นอุเบกขาเวทนาแต่อย่างดียว
เวทนาที่เกิดทางกายที่เรียกว่า กายสัมผัสชาเวทนานั้น เป็นวทมา หรือ ทุกข
เวทนา อย่างใดอย่างหนึ่งใน ๒ อย่างนี้เท่านั้น คือถ้ากายได้สัมผัสถูกต้องกับอิฏฐโผฏ
ฐัพพารมณ์ คือ อารมณ์ที่ดี ก็เป็นสุขเวทนา แต่เมื่อกายให้รับถูกต้องกับอนิฏฐโผฏฐัพพารมณ์
คือ อารมณ์ที่ไม่ดี ก็เป็นทุกขเวทนา
ส่วนเวทนาที่เกิดทางใจที่เรียกว่า มโนสัมผัสสชาเวทนานั้น เมื่อได้เสวยอารมณ์ที่ดีที่
เรียกว่า อิฏฐารมณ์ ก็มีความชื่นชมยินดีทางใจ เป็นโสมนัสเวทนา แต่ถ้าได้เสวยที่
ไม่ดีที่เรียกว่า อนิฏฐารมณ์ ทางธรรมถือว่ามีความอาพาธทางใจ จึงได้ชื่อว่าเป็นโทมนัส
เวทนา หากว่าได้เสวยอารมณ์ที่เป็นปานกลางที่เรียกว่ามัชฌัตตารมณ์ ก็มีความเฉลียวฉลาด ๆ ไม่
ถึงกับเกิดความชื่นชมยินดี จึงได้ชื่อว่าเป็น อุเบกขาเวทนา

เวทนาทั้ง ๖ ที่กล่าวในบทนี้ หมายเฉพาะเวทนาที่ประกอบกับโลกียวิปากวิญญาณ
๓๒ เท่านั้น โดยถือสืบเนื่องมาจากวิปากวิญญาณ คือจิตที่เป็นปัจจยุบบันนธรรมของสังขาร
โลกียวิปากวิญญาณ ๓๒ นี้ ก็มีเวทนาที่เกิดร่วมได้ด้วยเพียง ๔ คือ สุขเวทนา ทุกขเวทนา
โสมนัสเวทนา และอุเบกขาเวทนาเท่านี้ ไม่มีโทมนัสเวทนาด้วย

ผัสสะ กับ เวทนา ต่างก็เป็นเจตสิกเหมือนกัน และประกอบกับจิตร่วมกันพร้อมกัน
ถึงกระนั้นต่างก็เป็นปัจจัยซึ่งกันและกันได้ด้วยอำนาจแห่งสหชาตปัจจัย และ อัญญบัญญัญปัจจัย
ในทำนองเดียวกับจิตและเจตสิก ดังที่ได้กล่าวมาแล้วในบท นานรูปเป็นปัจจัยแก่สฬายตนะนั้น
ปัจจัย ๒๔ เกี่ยวแก่ผัสสะ
ในบทผัสสะเป็นปัจจัยแก่เวทนานี้ เมื่อกล่าวโดยปัจจัย ๒๔ แล้วก็เป็นไปได้ด้วย
อำนาจแห่งปัจจัย ๘ คือ
๑. สหชาตปัจจัย ๒ฺ อัญญมัญญปัจจัย. ๓. นิสสยปัจจัย
๔. วิปากปัจจัย. ๕. อาหารปัจจัย ๖. สัมปยุตตปัจจัย
๗. อัตถิปัจจัย. ๘. อวิคตปัจจัย