เมื่อมีผู้ถามว่า พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร อาจตอบว่า
ตรัสรู้อริยสัจ ๔ หรืออาจตอบว่า ตรัสรู้ปฏิจจสมุปบาท ก็ได้
คำตอบทั้งสองนั้น ต่างก็มีพุทธพจน์เป็นที่อ้างยืนยันได้

ข้อควรทราบ ก็คือ คำตอบทั้งสองอย่างนั้น ตามที่จริงแล้ว ก็ถูกต้องด้วยกัน
และมีความหมายตรงกันได้ เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน กล่าวคือ
ปฏิจจสมุปบาทก็เป็นเนื้อหาสำคัญของอริยสัจ และอริยสัจก็มีความหมาย
ครอบคลุมปฏิจจสมุปบาท เรื่องนี้เป็นอย่างไร พึงพิจารณาเริ่มตั้งแต่หลักฐานที่มาในคัมภีร์

คัมภีร์วินัยปิฎก (ดู วินย.๔/๑-๗/๑-๘) เล่าเหตุการณ์จากการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
เริ่มต้นเมื่ตรัสรู้ใหม่ๆ กำลังทรงเสวยวิมุตติสุข และทบทวนปฏิจจสมุปบาท
ทั้งโดยอนุโลม (กระบวนการเกิดทุกข์) และโดยปฏิโลม (กระบวนการดับทุกข์)
ตลอดเวลา ๑ สัปดาห์ ครั้นสิ้นระยะเสวยวิมุตติสุข ๗ สัปดาห์แล้ว
เมื่อปรารภกาที่จะทรงที่จะประกาศธรรมแก่ผู้อื่นต่อไป ทรงดำริว่า
"ธรรมที่เราได้บรรลุแล้วนี้ เป็นของลึกซึ้ง เห็นได้ยาก รู้ตามได้ยาก ฯลฯ
สำหรับหมู่ประชา ผู้เริงรมย์ รื่นระเริงอยู่ในอาลัย ฐานะอันนี้ ย่อมเป็นสิ่งที่เห็นได้ยาก
กล่าวคือ หลักอิทัปปัจจยตา ปฏิจจสมุปบาท แม้ฐานะนี้
ก็เห็นได้ยากนัก กล่าวคือ...พระนิพพาน (ดู วินย.๔/๑-๗/๑-๘)

ส่วนในพระสูตร เมื่อปรากฏข้อความที่เกี่ยวพุทธประวัติตอนนี้ ก็จะเล่าความแนวเดียวกัน
เริ่มแต่พุทธดำริที่เป็นเหตุให้ออกผนวช การเสด็จออกผนวช การทรงศึกษาในสำนักอาฬารดาบส
การบำเพ็ญและการละเลิกทุกกิริยา การทรงกลับเสวยพระกระยาหาร แง้วบรรลุฌาน และตรัสรู้วิชา ๓

ในตอนตรัสรู้ มีข้อความที่ตรัสเล่าว่า
"ครั้นเราบริโภคอาหาร มีกำลังขึ้นแล้ว สงัดจากกาม สงัดจาก
อกุศลธรรมทั้งหลาย บรรบะปฐมฌาน...ทุติยฌาน...ตติยฌาน...จตุตถฌาน
ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข...มีอุเบกขา เป็นเหตุให้มีสติบริสุทธิ์อยู่"

เรานั้นเมื่อมีจิตเป็นสมาธิ บริสัทธิ ผ่องแผ้ว ไม่มีกิเลส ปราศจากสิ่งมัวหมอง
นุ่มนวล ควรแก่การงาน ตั้งมั่น ไม่หวั่นไหวอย่างนี้ ได้น้อมจิตไปเพื่อปุพเพนิวาสานุสสติญาน
ก็ระลึกบาติก่อนได้เป็นอันมาก (วิชชาที่๑)...ได้น้อมจิตไปเพื่อจตูปปาตญาณ
ก็มองเห็นหมู่สัตว์ ที่จุติและอุบัติอยู่ (วิชชาที่๒)...ได้น้อมจิตไปเพื่ออาสวักขยญาณ
ก็รู้ชัดความจริงว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขโรธคามินีปฏิปทา เหล่านี้อาสวะ
นี้อาสวสมุทัย นี้อาสวนิโรธ นี้อาสวนิโรธรามินีปฏิปทา เมื่อเรารู้เห็นอย่างนี้
จิตหลุดพ้นแล้ว จากกามาสวะ ภวาสวะ และอวิชชาสวะ (วิชชาที่ ๓)

ต่อจากนี้ ก็มีคำบรรยายพุทธดำริในการที่จะทรงประกาศธรรม
ซึ่งมีข้อความอย่างเดียวกับในวินัยปิฏกที่ยกมาอ้างไว้แล้วข้างต้น
จะเห็นได้ว่า วินัยปิฎกเล่าเหตุการณ์หลังการตรัสรู้ใหม่ๆ ระยะเสวยวิมุตติสุข
เริ่มแต่พิจารณาทบทวนปฏิจจสมุปบาท จนถึงทรงดำริที่จะไม่ประกาศธรรม
เพราะความยากของปฏิจจสมุปบาทและนิพพาน ที่ทรงตรัสรู้

ส่วนพระสูตรเล่าเหตุการณ์ก่อนตรัสรู้เป็นลำดับมา จนถึงตรัสรู้วิชชา ๓
แล้วข้ามระยะเสวววิมุตติสุขทั้งหมดไป มาลงที่พุทธดำริที่จะไม่ประกาศธรรม
เพราะความยากของปฏิจจสมุปบาท และนิพพาน เช่นเดียวกัน

ผู้ถือเอาความตอนทรวพิจารณาทบทวนปฏิจจสมุปบาท ในพระวินัยปิฎก
และพุทธดำริปรารภการประกาศธรรม ทั้งในวินัยปิฎก และในพระสูตร
ย่อมกล่าวได้ว่า พระพุทธเจ้าตรัสรู้ปฏิจจสมุปบาท

ส่วนผู้พิจารณาความในพระสูตร เฉพาะเหตุการณ์ตอนตรัสรู้วิชชา ๓ และจับเฉพาะวิชชาที่ ๓
อันเป็นตัวการตรัสรู้แท้ไ(เฉพาะวิชชา ๒อย่างแรก ยังนับไม่ได้ว่าเป็นการตรัสรู้
และไม่จำเป็นสำหรับนิพพาน)ก็ได้ ความหมายว่า ตรัสรู้อริยสัจ ๔ จึงหลุดพ้นอาสวะ