๑๓๓


ถามว่า : ในอินทรีย์เหล่านั้น สัทธินทรีย์พึงทราบ(ว่าเป็นใหญ่ในวิสัยของตน)ได้ที่ไหน
ตอบว่า : ในขณะบรรลุกระแสอริยมรรคทั้ง ๔ (มรรค ๔)

ถามว่า : วิริยินทรีย์พึงทราบได้ที่ไหน
ตอบว่า : ในสัมมัปปธาน ๔ (วิริยะเป็นสัมมัปปธานทั้ง ๔ )

ถามว่า : สตินทรีย์พึงทราบได้ที่ไหน
ตอบว่า : ในสติปัฏฐาน (สติเป็นสติปัฏฐาน ๔)

ถามว่า : สมาธินทรีย์พึงทราบได้ที่ไหน
ตอบว่า : ในรูปฌาน ๔ (เอกัคคตาเป็นองค์ฌาน)

ถามว่า : ปัญญินทรีย์พึงทราบได้ที่ไหน
ตอบว่า : ในอริยสัจ ๔ (สัมมาทิฏฐิเป็นอริยมรรค)

โดยประการดังนี้ พระเสกขะผู้ไม่ประมาทแล้วในกุศลธรรมทั้งปวง พระผู้มีพระภาค
ตรัสสรรเสริญว่าเป็นผู้มีใจไม่ขุ่นมัว สมจริงดังพระพุทธดำรัสว่า

"มีใจไม่ขุ่นมัว"

พระอริยบุคคลผู้บรรลุมรรคนั้นต้องมีอินทรีย์ ๕ สมดุลย์กัน กล่าวคือ ศรัทธาเสมอกับปัญญา
และวิริยะเสมอกับสมาธิ ส่วนสติเป็นธรรมที่ปรับวิริยะกับสมาธิให้สมดุลย์กัน เพื่อมิให้เกิด
ความฟุ้งซ่านเพราะวิริยะมากกว่าสมาธิ หรือเกิดความง่วงเหงาซึมเซา เพราะสมาธิมากกว่าวิริยะ
อย่างไรก็ตามอินทรีย์ ๕ เหล่านี้มีกำลังมากในวิสัยของตนในแต่ละขณะ

๑. ศรัทธินทรีย์ มีกำลังมากในขณะบรรลุมรรคทั้ง ๔ กล่าวคือ
ผู้ที่บรรลุธรรมเป็นพระอริยะบุคคลใยแต่ละมรรคนั้นเป็นผํมีศรัทธาตั้งมั่นไม่หวั่นไหวอย่างแท้จริง
เหมือนเสาเขื่อนที่ปักลงดินอย่างมั่นคง พระอริยะบุคคลเหล่านั้นมีพระพุทํเจ้าแนะนำตนเป็นศาสดา
มีพระธรรมเป็นที่พึ่ง และมีพระอริยสงฆ์เป็นผู้ประพฤติธรรม แม้ท่านจะไปเกิดเป็นมนุษย์ เทวดา พรหม
ก็รู้ว่าตนเป็นพระอริยะบุคคล และไม่นับถือบุคคลอื่นเป็นศาสดา

๒. วิริยินทรีย์ มีกำลังมากในสัมมัปปธาน ๔ เพราะเป็นความเพียรที่มุ่งมั่นเพื่อละอกุศลและสั่งสม
กุศลในกระแสจิตของตน

๓. สตินทรีย์ มีกำลังมากในสติปัฏฐาน ๔ เพราะทำให้จิตรับรู้สภาวธรรมปัจจุบัน โดยไม่มี
สมมุติบัญญัติ ตัวเรา ของเรา บุรุษ หรือสตรี

๔. สมาธินทรีย์ มีกำลังมากในรูปฌาน ๔ เพราะบรรลุอัปปนาสมาธิ ความจริงแล้ว รูปฌาน ๔ ที่เป็นบาทของวิปัสสนา จัดเป็นสมาธินทรีย์และสัมมาสมาธิ ส่วนรูปฌาน ๔ ที่ไม่เป็นบาทของวิปัสสนา ไม่นับเข้าในเรื่องนี้ นอกจากนั้น แม้มรรคจิตของบุคคลผู้ออกจากปาทกฌาน คือ ฌานที่เป็นบาทของวิปัสสนา ก็มีองค์ฌานในรูปฌานนั้นๆ ประกอบร่วมกับมรรคจิต ดังนั้น ท่านจึงกล่าวว่า สมาธินทรีย์มีกำกำลังมากในรูปฌาน ๔

อย่างไรก็ตาม ข้อความนี้กล่าวไว้โดยอุกกัฏฐนัย คือกล่าวไว้สูงสุด แม้อุปจารสมาธิที่เป็นบาทของวิปัสสนา และวิปัสสนาขณิกสมาธิที่กำลังเสมอกับอุปจารสมาธิ ซึ่งเรียกโดยอ้อมว่าเป็นอุปจารสมาธิ โดยสทิสูปจาระ คือ สำนวนที่กล่าวถึงสิ่งที่คล้ายคลึงกัน ก็นับว่าเป็นสมาธินทรีย์ และสัมมาสมาธิ เพราะทำให้จิตหมดจดปราศจากนิวรณ์และอยู่ใกล้อัปปนาคือมรรคผล

อนึ่งพระพุทธองค์ตรัสรูปฌาน ๔ ไว้ในที่นี้ เพราะในพระสูตรต่างๆ มักแสดงรูปฌาน ๔ เพราะรูปฌาน ๔ เป็นบาทของอภิญญาที่มักกล่าวไว้ต่อจากรูปฌาน ๔ ดังนั้น พระมหากัจจายนะจึงกล่าวถึงรูปฌาน ๔ ไว้จามนิเทศของสัมมาสมาธิในสติปัฏฐานสูตร อย่างไรก็ตาม อรูปฌานก็เป็นของวิปัสสนาได้เล่นเดียวกัน

๕. ปัญญินทรีย์ มีกำลังมากในอนิยสัจ ๔ เพราะเป็นอริยสัจ ๔ เป็นปรมัตถธรรม อย่างสูงสุด ผู้ที่บรรลุในพระศาสนานี้ก็คือผู้ที่รู้แจ้งแทงตลอดอริยสัจ ๔นั่นเอง ดังที่พระพุทธวจนะว่า

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเธอจงเจริญสมาธิ ภิกษุผู้มีใจตั้งมั่นย่อมรู้แจ้งตามความเป็นจริง
เธอย่อมรู้แจ้งอะไร ๆตามความเป็นจริง เธอย่อมรู้แจ้งตามความเป็นจริงว่า อุปาทานขันธ์ ๕ นี้
เป็นทุกข์ตัณหานี้นี้คือเหตุแห่งทุกข์ นิพพานนี้คือความดับทุกข์ อริยมรรคนี้คือทางแห่งความดับทุกข์

"บุคคลเหล่าใดเจริญอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธเจ้าผู้ทรงพระปัญญาอันลึกซึ้งตรัสไว้ดีแล้ว
แม้ว่าท่านเหล่านั้นยังเป็นผู้เพลิดเพลินอย่างมากอยู่ แต่ท่านก็จะไม่เกิด ในชาติที่ ๘ อีก
ข้อนี้เป็นรัตนคุณอันประเสริฐของพระสงฆ์ ด้วยสัจวาจานี้ ขอจงมีความสวัสดี