นัตถิปัจจัยกับวิคตปัจจัย
ปัจงยธรรม จิตที่เกิดขึ้นดวงก่อนๆ
ปัจจุยุปันนธรรม จิตที่เกิดขึ้นดวงหลังๆ
หลังจากที่จิตดวงก่อนๆ ไม่มีปรากฏอยู่และดับหายไปแล้วจึงทำ ดวงหลังๆ สามารถกิดขึ้นได้นั้น พระพุทธองค์ทรงเรียกว่าการทำอุปการะแห่งนัตถิปัจจัยและวิคตปัจจัยซึ่งเป็นปัจจัยที่มีลักษณะตรงกันข้ามกับอัตถิปัจจัยและอวิคตปัจจัย(ปัจจัยที่ ๒ฃ-๒๒)

ในการเห็นสิ่งต่างๆ ด้วยตา(หรือตามที่สำนวนอภิธรรมเรียกว่า"การเห็นรูปารมณ์ด้วยจักชุริญญาณ) นั้นพึงทราบว่า เมื่อรูปารมณ์(สิ่งที่เห็นได้ด้วยตา)
มากระทบกับจักซุปสาท ก็จะทำให้วิถีจิต(กลุ่มจิตที่เกิดตามลำดับ) ก็เริ่มปฏิบัติหน้าที่ของตน โดยเริ่มที่ อาวัชซนจิต เกิดขึ้นเพื่อพิจารณารูปารมณ์นั้นเมื่อ
อาวัชชนจิตดับ ก็จะเป็นโอกาสของสันตีรณจิต ซึ่งเป็นจิตที่ทำหน้าที่ตรวจตราไตร่ตรองอารมณ์นั้น เสร็จแล้วจิตดังกล่าวก็ดับ เมื่อจิตดังกล่าวดับไปแล้ว จึงเกิด
จักวิญญาณจิต ที่เป็นดังสภาวะรู้รูปารมณ์(หรือที่ทางโลกเขาเรียกกันว่า"เห็นๆเป็นลำดับถัดไป"

ภาพแห่งการดับของจิตดวงก่อนๆและการเกิดขึ้นแห่งจิตดวงหลังๆ ดังที่ยกมานี้และเป็นลักษณะของนัตถิปัจจัยและวิคตปัจจัย

(ก็ถ้าหากจิตดวงก่อนเกิดขึ้นแล้วไม่ดับไปไซร้โอกาสที่จิตดวงหลังๆจะเกิดขึ้นก็ย่อมเป็นไปไม่ได้ การดับหายไปจากจิตดวงก่อนๆ นั้น ได้ชื่อว่าเป็นโอกาสสำหรับจิตดวงหลังๆ อุปมาเหมือนกับเมื่อไม่มีแสงไฟ ความมืดก็จะคืบคลานเข้ามาแทนที่ นี่เป็นลักษณะของนัตถิปัจจัย ส่วนลักษณะของวิคตปัจจัยนั้น เปรียบเสมือนกับการเกิดขึ้นแห่งแสงจันทร์ภายหลังการดับไปแห่งแสงอาทิตย์]

เราลองมาสรุปภาพความเป็นอัตถิ- อวิคต นัตถิ และวิคตปัจจัย แบบง่ายๆ ดูจะเห็นได้ว่า สมมุติว่าคนๆ หนึ่งเป็นผู้มีอำนาจและก็ใช้อำนาจนั้นอยู่(ซึ่งหากใช้ โดยความเป็นธรรม ก็จะทำให้เกิดความเจริญรุ่งเรืองทั้งตนเองและบุคคลอื่นๆ)

แต่ถ้าใช้โดยไม่เป็นธรรม มุ่งเอาแต่ประโยชน์ตนเป็นที่ตั้ง ก็จะทำให้ผู้คนทั้งหลายพบกับความทุกข์ยากลำบาก นี่เป็นลักษณะของการเกิดผลดีผลเสียแห่ง
อัตถิปัจจัยและอวิคตปัจจัย ก็ถ้าหากว่าบุคคลผู้มีอำนาจดังกล่าวได้สละอำนาจแก่ บุคคลอื่นผู้คู่ควรแก่การได้รับ จนตัวเองไม่มีอำนาจหลงเหลืออยู่แล้ว ซึ่ง
เป็นการเปิดโอกาสให้ผู้อื่นเข้ามาแทนที่ตนซึ่งบุคคลผู้ได้รับการถ่ายโอนอำนาจก็ย่อมมีโอกาสและมีอำนาจในการทำงานอย่างเต็มที่

ก็และการเกิดขึ้นแห่งนัตถิปัจจัยและวิคตปัจจัยนั้นก็มีลักษณะเช่นเดียวกัน กับการเปิดโอกาสโดยการสละอำนาจให้บุคคลผู้เหมาะสมตามที่กล่าวมาข้างต้น
นี้แล

ในโลกนี้ ยังมีกลุ่มคนผู้มีอำนาจบางกลุ่มที่ต่อหน้าประชาชีแล้วทำเป็นเหมือนได้ทำการมอบอำนาจให้แก่ประชาชน แต่ความจริงแล้วพวกเขาคือกลุ่มอำนาจในที่ลับสายตาของชาวโลกนี้ก็เป็นลักษณะของนัตถิปัจจัยและวิคตปัจจัยเช่นกัน

สุดท้ายนี้ขอให้ท่านทั้งหลายจงสามารถผสานวัฒนธรรมอัตถิปัจจัยกับอวิคตปัจจัย นัตปัจจัยกับวิคตปัจจัยและสามารถนำไปใช้ให้เกิดประโยชน์อย่างบูรณาการผสานทั้งฝ่ายโลกิยะและโลกุตตระเถิด

ปัฏฐานในชีวิตประจำวัน
จบ
พระอาจารย์นันทสิริบรรยาย
อาจารย์ จำรูญ ธรรมดา แปล