การวินิจฉัยโดยอุปมา

[๕๖๕] ข้อว่า โดยอุปมา ความว่า ก็ทุกขสัจ พึงเห็นเหมือของหนัก สมุทัยสัจ
พึงเห็นเหมือนกับการถือของหนัก นิโรธสัจ พึงเห็นเหมือนวางของหนัก มรรคสัจ พึงเห็น
เหมือนอุบายวางของหนัก.

อนึ่ง ทุกขสัจ พึงเห็นเหมือนโรค สมุยทัยสัจ พึงเห็นหนือนเหตุของโรค นิโรธสัจ
พึงเห็นเหมือนความหายของโรค มรรคสัจ พึงเห็นเหมือนยา.

ทุกขสัจ พึงเห็นเหมือนทุพภิกขภัย สมุทัยสัจ พึงเห็นเหมือนฝนไม่ดี นิโรธสัจ พึง
เห็นเหมือนมีอาหารสมบูรณ์ มรรคลัจ พึงเห็นเหมือนฝนดี.

อีกประการหนึ่ง อริยสัจเหล่านี้พึงทราบโดยอุปประกอบด้วย คนมีเวร มูลแห่ง
เวร การถอนเวร และอุบายถอนเวร. ด้วยต้นไม้พิษ รากตันไม้ การตัดราก และอุบายการ
ตัดรากนั้น. ด้วยภัย มูลแห่งภัย ความปลอดภัย และอุบายความปลอดภัยนั้น ด้วยฝั่งใน
หัวงน้ำใหญ่ ฝั่งนอก และความพยายามให้ถึงฝั่งนอกนั้น.
พึงทราบวินิจโดยอุปมาในอริยสัจนี้ ด้วยประการดังกล่าวมาฉะนี้.

พรรณนาการวินิจฉัยโดยอุปมา

[๕๖๕] ทุกขสัจ ชื่อว่า เหมือนกับของหนัก เพราะเป็นธรรมชาติที่เบียดเบียน
อธิบายว่า เพราะเป็นธรรมชาติที่จะต้องนำไปโดยพิเศษ ด้วยอำนาจเป็นสิ่งที่จะต้องนำไป
พร้อม. ชื่อว่า เหมือนกับการถือของหนัก เพราะความเป็นเหตุแห่งความเบียดเบียนที่
เกิดขึ้นในภพนั้น ๆ. ชื่อว่า เหมือนวางของหนัก เพราะความเป็นธรรมชาติเข้าไปสงบทุกข์
ในปัจจุบัน. ชื่อว่า เหมือนโรค และชื่อว่า เหมือนทุพภิกขภัย เพราะทำให้ลำบาก. ชื่อว่า
เหมือนเหตุของโรค และ เหมือนฝนไม่ดี เพราะความเป็นธรรมชาติมีความเป็นแดนเกิด
ก่อนเป็นลักษณะ. ก็คำว่า ฝนไม่ดี ได้แก่ ฝนไม่ตกเลยหรือตกมากเกินไป. ชื่อว่า เหมือน
ความหายของโรค และชื่อว่า เหมือนมีอาหารสมบูรณ์ เพราะมีความสงบเป็นลักษณะ
เพราะมีความสุข. สมดังพระบาลีที่ตรัสไว้ว่า นิพพานํ ปรมํ สุ๊ แปลว่า นิพพานเป็นสุข
อย่างยิ่ง. ชื่อว่า เหมือนยา และชื่อว่า เหมือนฝนดี เพราะเข้าไปตัดเหตุแห่งความทุกข์
และเพราะความเป็นอุบายปลดทุกข์นั้น. จริงอยู่ มรรคสัจมีการนำออกไปจากทุกข์เป็น
ลักษณะ. ทุกข์ ชื่อว่าอุปมาเหมือนคนมีเวร ต้นไม้พิษ และฝั่งในที่มีภัย เพราะความเป็นสิ่ง
ที่ไม่น่าปรารถนา และเพราะความเป็นสิ่งที่มีความรังเกียจ มีภัยเฉพาะหน้า. เวร ได้แก่
ความเป็นพยาบาท หรือความเป็นข้าศึก. การถอนเวร ได้แก่ ความสงบเวร คือเมตตา.
อุบายถอนเวร ได้แก่ สังคหวัตถุ.

พรรณนาการวินิจฉัยโดยอุปมา จบ