๑๑. ปัจฉาชาตปัจจัย

เมื่อกล่าวมาถึงปัจจัยที่ ๑๑ นี้ ก็จะเห็นได้ว่า ชาตะ มีอยู่ ๓ ปัจจัย คือ สหชาตะ ปุเรชาตะ
และปัจฉาชาตะ นี้ อันคำว่า ชาตะ ในปัจจัยนี้ มีความหมายถึง ๓ คือ
สหชาตะ ได้แก่ นาม รูป ที่เกิดอยู่ใน อุปาทะ ฐีติ ภังคะ
ปุเรชาตะ ได้แก่ รูป ที่เกิดอยู่ในฐีติขณะเท่านั้น
ปัจฉาชาตะ ได้แก่ นามที่เกิดอยู่ใน อุปาทะ และ ฐีติขณะ
๑. ปัจฉาชาตะ หมายความถึง นามที่เกิดทีหลัง ช่วยอุปการะแก่รูปที่เกิดก่อน
๒. ประเภท นามเป็นปัจจัย รูปเป็นปัจจยุบบัน
๓. ชาติ เป็น ปัจฉาชาตชาติ หมายความว่า ปัจจัยธรรมนั้น เกิดทีหลัง
แล้วช่วยอุปการะแก่ปัจจยุบบันนธรรมที่เกิดก่อน
๔. กาล เป็นปัจจุบันกาล หมายความว่า ปัจจัยธรรมนั้นยังไม่ดับไป
๕. สัตติ มีอำนาจเป็น อุปถัมภกสัตติ แต่อย่างเดียว
๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ จิต ๘๕ (เว้นอรูปวิบาก ๔ และ ปฏิสนธิจิต ) เจตสิก
๕๒ ที่เกิดทีหลัง มีปฐมภวังคจิต เป็นต้น ที่เกิดอยู่ในปัญจโวการภูมิ
องค์ธรรมของปัจจยุบบัน ได้แก่ รูป ที่เป็น ฐิติปัตตะ ที่เกิดพร้อมกับขณะทั้ง ๓
ของจิตที่เกิดก่อน ๆ มีปฏิสนธิจิต เป็นต้น
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ จิต ๘๙, เจตสิก ๕๒, รูปขณะที่เกิดขึ้น (อุปาทขณะ
ของรูป), พาหิรรูป, อสัญญสัตตกัมมชรูป

๗. ความหมายโดยย่อ ปัจฉาชาตปัจจัยนี้ มี ๓ วาระ
(๑) กุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากตะ กุสลนามขันธ์ ๔ ได้แก่ กุสลจิต ๒๑ เจตสิก ๓๘
ที่เกิดทีหลังในปัญจโวการภูมิ เป็นปัจฉาชาตปัจจัย รูป ๒๘ คือ ติกาย ได้แก่ กัมมชรูป
จิตตชรูป อุตุชรูป ในรูปภูมิ, จตุชกาย ได้แก่ กัมมชรูป จิตตชรูป อุตุชรูป อาหารชรูป
ในกามภูมิ ที่กำลังถึงฐีติขณะของรูป ซึ่งเกิดมาพร้อมกับจิตดวงก่อนๆ เป็นปัจฉาชาต ปัจจยุบบัน
(๒) อกุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากตะ อกุสลนามขันธ์ ๔ ได้แก่ อกุสลจิต ๑๒ เจตสิก
๒๗ ที่เกิดทีหลัง เป็นปัจฉาชาตปัจจัย รูป ๒๕ คือ ติชกาย จตุชกาย ที่กำลังถึงกำลังฐีติขณะ
ของรูป ซึ่งเกิดมาพร้อมกับจิตดวงก่อน ๆ เป็นปัจฉาชาตปัจจยุบบัน


(๓) อพยากตะป็นปัจจัยแก่อพยากตะ วิบากนามขันธ์ ๔ ได้แก่ วิบากจิต ๓๒
(เว้นอรูปวิบาก ๔ และปฏิสนธิจิต), กิริยานามขันธ์ ๔ ได้แก่ กิริยาจิต ๒๐ เจดสิก ๓๘ ที่
เกิดทีหลัง เป็นปัจฉาชาตปัจจัย เอกชกาย ได้แก่ ปฏิสนธิกัมมชรูป, ทวิชกาย ได้แก่
กัมมชรูป อุตุชรูป, ติชกาย ในปัญจโวการ รูปภูมิ จตุชกาย ในกามภูมิ ที่กำลังถึงฐีตื
ขณะของรูป ซึ่งเกิดมาพร้อมกับจิตดวงก่อน ๆ มีปฏิสนธิจิต เป็นต้น เป็นปัจฉาชาต

๘. ปัจจัยที่เกิดร่วมด้วยกันได้ รวม ๔ ปัจจัย คือ
๑. ปัจฉาชาตปัจจัย ๒. ปัจฉาชาตวิปปยุตตปัจจัย
๓. ปัจฉาชาตัตถิปัจจัย ๔. ปัจฉาชาตอวิคตปัจจัย