๑๖. อินทริยปัจจัย

อินทรีย์ คือ ความเป็นผู้ปกครอง ความเป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน ซึ่งมีจำนวน ๒๒
เรียกว่า อินทรีย์ ๒๒ ในอินทรีย์ ๒๒ นั้นเป็นปัจจัยได้เพียง ๒๐ ส่วนอีก ๒ คือ อิตถิ่น.
ทรีย์ และปุริสินทรีย์หรือ เป็นปัจจัยไม่ได้ เพราะธรรรมที่จะเป็นปัจจัยให้จะต้องมีอำนาจ
หน้าที่อย่างใดอย่างหนึ่ง หรือทั้ง ๒ อย่าง คือ ชนกสัตติ ทำให้เกิดขึ้น และ อุปถัมภกสัตติ
ทำให้ตั้งอยู่ได้ อันความเป็นหญิงเป็นชายนั้น
ครองความเป็นใหญ่แห่งเพศหญิงเพศชาย
ของตนไว้ได้ก็จริง แต่ไม่มีความสามารถในการที่จะอุปการะช่วยเหลือให้ธรรมอื่นใดเกิดขึ้น
และไม่สามารถที่จะอุปการะช่วยเหลือให้ธรรมอื่นใดตั้งอยู่ได้ด้วย
เมื่อไม่สามารถที่จะมีชนก-
สัตติ หรือ อุปถัมภกสัตติได้เช่นนี้แล้ว ก็เป็นปัจจัยไม่ได้
อินทริยปัจจัย จำแนกออกได้เป็น ๓ คือ
ก. นามอินทรีย์ องค์ธรรม ๘ (คือ ชีวิต จิต เวทนา สัทธา วิริยะ สติ เอกัคคตา
ปัญญา) เป็นปัจจัยร่วมอุปการะ โดยความเป็นใหญ่แก่ นาม รูปที่เกิดพร้อมกันกับตนนั้น
ได้ชื่อว่า สหชาตินทริยปัจจัย
ข. วัตถุ ๕ (มีจักขุวัตถุเป็นตัน) ที่เกิดก่อน (เกิดพร้อมกับอดีตภวังค์ดวงแรก)
เป็นปัจจัยช่วยอุปการะแก่ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐ นั้น ได้ชื่อว่า ปุเรชาตินทริยปัจจัย บ้างก็
เรียกว่า วัตถุปุเรชาตินทริยปัจจัย
ค. รูปชีวิตินทรีย์ (คือ ชีวิตรูป) เป็นปัจจัยช่วนอุปการะแก่ อุปาทินนกรูป
(คือ กัมมชรูป) ที่เหลือ ๙ รูปหรือ ๘ รูป ซึ่งอยู่ในกลาปเดียวกับชีวิตรูปนั้นได้ชื่อว่า
รูปชีวิตินทริยปัจจัย

สหชาตินทริยปัจจัย

๑. สหชาตินทรีย์ หมายถึง นามอินทรีย์องค์ธรรม ๘
๒. ประเภท นามเป็นปัจจัย นามรูปเป็นปัจจยุบบัน
๓. ชาติ เป็นสหชาตชาติ
๔. กาล เป็นปัจจุบัน
๕. สัตติ มีทั้ง ชนกสัตติ และ อุปถัมภกสัตติ
๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ นามอินทรีย์ องค์ธรรม ๘
องค์ธรรมของปัจจยุบบัน ได้แก่ จิต ๘๙ เจตสิก ๕๒ ที่เกิดพร้อมกับปัจจัยธรรรม และ
จิตตชรูป ปฏิสนธิกัมมชรูป
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ พาหิรรูป อาหารชรูป อุตุชรูป อสัญญสัตตกัมมชรูป
ปวัตติกัมมชรูป
๗. ความหมายโดยย่อ สหชาตินทริยปัจจัยนี้ มี ๗ วาระ

ปุเรชาตินทริยปัจจัย

๑. ปุเรชาตินทรีย์ หมายความว่า ธรรมที่เกิดก่อน เป็นปัจจัยช่วยอุปการะโคย
ความเป็นใหญ่
๒. ประเภท รูปเป็นปัจจัย นาม เป็นปัจจยุบบัน
๓. ชาติ เป็นวัตถุปุเรชาตชาติ หมายความว่า ปัจจัยธรรมที่เกิดก่อน
นั้นช่วยอุปการะแก่ปัจจยุบบันนธรรม
๔. กาล เป็นปัจจุบัน
๕. สัตติ มีทั้ง ชนกสัตติ และ อุปถัมภกสัตติ
๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ วัตถุ ๕ คือ ปสาทรูป ๕ ที่เกิดพร้อม
กับอดีตภวังค์ดวงแรก หรืออีกนัยหนึ่ง ฐิติปัตตปัญจวัตถุ ๔๙ ที่ยังกำลังมีอยู่กับภวังคจิต
ก่อนที่จะถึง ปัญจวิญญาณ
องค์ธรรมของปัจจยุบบัน ได้แก่ ทวิปัญจวิญญาณจิต ๑๐มสัพพจิตตสาธาธารณ
เจตสิก ๗
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ จิต ๗๙ (เว้นทวิปัญจวิญญาณ ๑๐) เจตสิก ๕๒ และ รูปทั้งหมด
๘. ความหมายโดยย่อ ปุเรชาตินทริยปัจจัย บ้างก็เรียกว่า วัตถุปุเรชาตินทริย
ปัจจัยนี้ มีวาระเดียว คือ อพยากตะเป็นปัจจัยแก่อพยากต
ได้แก่ อินทรียรูป ๕ คือ
จักขุนทรีย์ โสตินทรีย์ ฆานินทรีย์ ชิวหินทรีย์ กายินทรีย์ที่เป็น ฐิติปัตตะ เป็นปุเรชาติน-
ทริยปัจจัย ทวีปัญจวิญญาณใด ๑๐ สัพพจิตตสาธารณะเจตสึก ๗ เป็นปุเรชาตินทริย-
ปัจจยุบบัน
๘. ปัจจัยที่เกิดร่วมวยกันได้ รวม ๖ ปัจจัย คือ
๑. ปุเรชาตินทริยปัจจัย ๒. วัตถุปุเรชาตนิสสยปัจจัย
๓.วัตถุปุเรชาตปัจจัย ๔. วัตถุปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย
๕. วัตถุปุเรชาตัตถิปัจจัย ๖. วัตถุปุเรชาตอวิคคปัจจัย

รูปชีวิตินทริยปัจจัย

๑. รูปชีวิตินทรีย์ หมายความถึง ชีวิตรูป
๒. ประเภท รูปเป็นปัจจัย รูปเป็นปัจจยุบบัน
๓. ชาติ เป็นรูปชีวิตินทริยชาติ หมายความว่า ปัจจัยธรรมนั้น
ได้แก่
ชีวิตรูป ซึ่งทำหนำที่เป็นใหญ่เป็นผู้ปกครองในการรักษารูปธรรมที่เกิดขึ้นด้วยกัน
๔. กาล เป็นปัจจุบัน
๕. สัตติ มีทั้ง ชนกสัตติ และ อุปถัมภกสัตติ
๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ ชีวิตรูป ทั้งปฏิสนธิกาลและในปวิตติกาล
องค์ธรรมของปัจยุบบัน ได้แก่ กัมมชรูปที่เหลือ ๙ รูป หรือ ๘ รูป ซึ่งอยู่ใน
กลาปเดียวกับชีวิตรูปนั้น ๆ
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ จิต ๘๙, เจตสิก ๕๒, จิตตชรูป, พาหิรรูป, อาหาร
ชรูป, อุตุชรูป และ ชีวิตรูป (ที่เป็นปัจจัย)

๗. ความหมายโดยย่อ รูปชีวิติมทริยปัจจัยนี้ มีวาระเดียว คือ อพยากตะป็น
ปัจจัยแก่อพยากตะ ได้แก่ ชีวิตรูป ทั้งหลาย เป็น รูปชีวิตินทริยปัจจัย กัมมชรูปที่เหลือ
๙ รูปหรือ ๘ รูป ซึ่งอยู่ในกลาปเดียวกับชีวิตรูปนั้น ๆ เป็น รูปชีวิตินทริยปัจยุบบัน เช่น
จักขุทสกลาป มีอนิพโภครูป ๘ จักขุปสาทรูป ๑ และชีวิตรูป ๑ รวม ๑๐
รูป ชีวิตรูป ๑ เป็นปัจจัยเสียแล้วอวินิพโภครูป ๘ จักขุปสาท ๑ รวม ๙ รูปที่
เหลือเป็นปัจจยุบบัน
โดยทำนองเดียวกัน ชีวิตนวกกลาป มือวินิพโภครูป ๘ และชีวิตรูป ๑ รวม ๙
รูป ชีวิตรูป ๑ เป็นปัจจัยสียแล้ว อวินิพโกครูป ๘ ที่เหลือ ก็เป็นปัจจยุบบัน

๘. ปัจจัยที่เกิดร่วมด้วยกันได้ รวม ๓ ปัจจัย คือ
๒. รูปชีวิตินทริยัตถิปัจจัย ๒. รูปชีวิตินทริยปัจจัย
๓. รูปชีวิตินทริยอวิคตปัจจัย