๒๐. วิปปยุตตปัจจัย

คำว่า วิปปยุตตำะ ในบทนี้ มีความหมายตรงกันข้ามกับกับคำว่า สัมปยุตตะ ในบทก่อน
กล่าวคือ วิปปยุตตะ มีความหมายว่า ไม่ประกอบกันพร้อมด้วยลักษณะ ๔
อันหมายถึงนามธรรมกับรูปธรรมโดยตรง นามธรรมกับรูปธรรมอาจเกิดร่วมกันได้ เกิด
พร้อมกันก็ได้ แต่อย่างไรเสียก็ไม่ครบลักษณะ ๔ ประการนั้นได้ เมื่อไม่ครบลักษณะ ๔
ประการนั้นก็เป็นสัมปยุตตไม่ได้ จึงเป็นวิปปยุคตไป และ วิปปยุตต ก็มี ๒ นับ คือ
ก. เป็นวิปปยุตต โดยควานไม่มี เช่น ทิฏฐิวิปปยุตต คือจิตที่ไม่ประกอบด้วยทิฏฐิ
จิตที่ปราศจากทิฏฐิ จิตที่ไม่มีทิฏฐิ
ญาณวิปปยุตต คือจิตที่ไม่ประกอบด้วยปัญญา จิตที่ปราศจากปัญญา จิตที่ไม่มี
ปัญญา
อย่างนี้เรียกว่า อภาววิปปยุตต
ข. เป็นวิปปยุตตโดยความไม่ปนกัน ไม่ระคนกัน อย่างนี้เรียกว่า วิสังสัฏฐวิปป-
ยุตต ได้แก่คำว่า วิปปยุตต ในวิปปยุตตปัจจัยนี้
สรุปรวมความว่า วิปปยุตตปัจจัยนี้ นามธรรมและรูปธรรมเกิดร่วมกันช่วยอุปการะ
กันตามสมควร โดยอำนาจแห่ง วิปปยุตตปัจจัย
วิปปยุตตปัจจัยนี้ จำแนกออกได้เป็น ๔ คือ
ก. สหชาตวิปปยุตตปัจจัย มีลักษณะ ๒ ประการ คือ คือ ปัจจัยธรรมเกิดว่าม
พร้อมกันกับปัจจยุบบันนธรรมอย่างหนึ่ง แต่ว่าไม่เป็นสัมปยุตต ซึ่งกันและกันอีกอย่างหนึ่ง
ข. วัตถุปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย มีลักษณะ ๓ ประการ คือ ปัจจัยธรรมนั้น
เป็นวัตถุอย่างหนึ่ง ปัจจัยธรรมนั้นเกิดก่อนอย่างหนึ่ง
ปัจจัยธรรมนั้นเกิดก่อนอย่างหนึ่ง
และปัจจัยธรรมนั้นเป็นวิปปยุตต
อีกอย่างหนึ่ง
ค. วัตถารัมมณวิปปยึตตปัจจัย มีลักษณะ ๔ ประการ คือ ปัจจัย
ธรรมนั้นเป็นวัตถุ,
ปัจจัยธรรมนั้นเป็นอารมณ์, ปัจจัยธรรมนั้นเกิดก่อน และปัจจัย
ธรรมนั้นเป็นวิปปยุตต
ง. ปัจฉาชาตวิปปตุตตปัจจัย มีลักษณะ ๒ ประการ คือ ปัจจัยธรรมนั้นเป็น
นามธรรมนั้นเป็นวัตถุ
นามธรรมที่เกิดทีหลังปัจจุยุบบันนธรรมอย่างหนึ่ง และเป็นวิปปยุตตอีกอย่างหนึ่ง
อีกนัยหนึ่ง วิปปยุตตปัจจัยนี้จำแนกออกเป็น ๓ โดย รวมข้อ ข.และข้อ ค.
เข้าเป็นหนึ่ง ๑ เรียกว่า ปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย ไม่แยกเป็น วัตถุปุเรชาต และวัตถา-
รัมมณปุเรชาต

สหชาตวิปปยุตตปัจจัย

๑. สหชาตวิปปยุตต หมายความว่า เกิดพร้อมกัน แต่ไม่ประกอบอย่างระคนปนกัน
๒. ประเภท นามรูปเป็นปัจจัย นามรูปเป็นปัจยุบบัน
๓. ชาติ เป็นสหชาตชาติ
๔. กาล เป็นกาลปัจจุบัน
๕. สัตติ มีทั้ง ชนกสัตติ และอุปถัมภกสัตติ

๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ นามขันธ์ ๔ ที่เป็นปฏิสนธิกาล และ ปวัตติกาล
คือ จิต ๗๕ (เว้นอรูปวิบากจิต ๔, ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐ และจุติของพระอรหันต์) เจตสิก
๕๒ ในปัญจโวการภูมิ และ
ปัญจโวการปฏิสนธินามขันธ์ ๔ คือ ปฏิสนธิจิต ๑๕ เจตสิก ๓๕ และ ปฏิสนธิ
หทยวัตถุ (ที่อุปการะแก่กันและกันได้ เฉพาะในปฏิสนธิการ)
องค์ธรรมของปัจจยุบบัน ได้แก่ จิตตชรูป ปฏิสนธิกัมมชรูป และปฏิสนธิหทย
วัตถุ ที่อุปการะแก่กันและกันกับปัญจโวการปฏิสนธินามขันธ์ ๔ ปัญจโวการปฏิสนธินาม
ขันธ์ ๔ ที่อุปการะแก่กันและกันกับปฏิสนธิหทยวัตถุ
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ จิต ๘๙ เจตสิก ๕๒ (เว้นปัญจโวการปฏิสนธินาม
ขันธ์ ๔), พาหิรรูป, อาหารรูป, อุตุชรูป, อสัญญสัตตกัมมชรูป, ปวัตติกัมมชรูป

๗. ความหมายโดยย่อ สหชาตวิปปยุตตปัจจัยนี้ มี ๓ วาระ
(๑) กุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากตะกุสลนามขันธ์ ๔ อันได้แก่ กุสลจิต ๒๑ เจตสิก ๓๘
ขันธ์ใดขันธ์หนึ่ง หรือทั้ง ๔ ขันธ์ เป็นสหชาตวิปยุตตปัจจัย กุสลจิตตชรูปที่เกิดพร้อมกับ
กุสลนามขันธ์นั้น เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจยุบบัน
(๒) อกุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากตะ อกุสลนามขันธ์ ๔ อันได้แก่ อกุสลจิต ๑๒
เจตสิก ๒๗ ขันธ์ใดขันธ์หนึ่ง หรือทั้ง ๔ ขันธ์ เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจจัยอกุสลจิตต-
ชรูปที่เกิดพร้อมกับอกุสลนามขันธ์นั้น เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจยุบบัน

(๓) อพยากตะเป็นปัจจัยเเก่อพยากตะ วิบากมามขันธ์ ๔ อันให้แก่ วิบากจิต
๒๒ (เว้นอรูปวิบากจิต ๔, ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐ และ จุติจิตของพระอรหันต์), กิริยา
นามขันธ์ ๔ อันให้แก่ กริยาจิต ๒๐, เจตสิก ๓๘, ขันธ์ใดขันธ์หนึ่ง หรือทั้ง ๔ ขันธ์
เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจจัย วิบากจิตตชรูป, กิริยาจิตชรูป. ปฏิสนธิกัมชรูป ปฏิสนธิ
หทยวัตถุ เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจจยุบบัน และ
ปฏิสนธิพทยวัตถุ เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจจัย ปัญจโวการปฏิสนธินามขันธ์ ๔
เป็นสหชาตวิปปยุตตปัจจยุบบัน

๘. ปัจจัยที่เกิดร่วมด้วยกันได้ รวม ๗ ปัจจัย คือ
๑. สหชาตวิปปยุตตปัจจัย ๒. สหชาตปัจจัย ๓. อัญญมัญญปัจจัย
๔. สหชาตนิสสยปัจจัย ๕. วิปากปัจจัยท๖. สหชาตัตถิปัจจัย
๗. สหชาตอวิคตปัจจัย

วัตถุปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย

วัตถุปุรชาตวิปปยุตตปัจจัยนี้ คำอธิบายตลอดจนองค์ธรรมต่าง ๆ ทั้งหมด เหมือน
กับ วัตถุปูเรชาตนิสสยปัจจัยทุกประการ ฉะนั้นขอให้ดูที่ วัตถุปุเรชาตนิสสยปัจจัยนั้น

วัตถารัมมณปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัย

วัตถารัมมณปุเรชาตวิปปยุตตปัจจัยนี้ คำอธิบายตลอดจนองค์ธรรมต่าง ๆ ทั้งหหมด
เหมือนกับวัตถารัมมณปุเรชาตนิสสยปัจจัยทุกประการ ฉะนั้นขอให้ดูที่วัตถารัมมปุเรชาต
นิสสยปัจจัยนั้น

ปัจฉาชาตวิปปยุตตปัจจัย

ปัจฉาชาตวิปปยุตตปัจจัยนี้ คำอธิบายตลอดจนองค์ธรรมต่าง ๆ ทั้งหมด เหมือน
กับปัจฉาชาตปัจจัยทุกประการ ฉะนั้นขอให้ดูที่ปัจฉาชาตปัจจัยนั้น