ปัฏฐานนัย

ปัฏฐานนัย คือ ปัจจัย ๒๔ เป็นนัยที่ ๒ แห่ง ปัจจยสังคหวิภาค ดังมีคาถาที่ ๑๑ แสดงว่า

๑๑. ทุติเย ปน นยสฺมึ. เหตุอารมฺมณาทโย
วิคตาวิคโตสานา. จตุวีสติ ปจฺจยา ฯ

แปลความว่า ส่วนในทุติยนัย (ปัฏฐาน นัยที่ ๒ ) นั้นแสดงปัจจัย ๒๔ มีเหตุปัจจัย
และ อารัมมณปัจจัย เป็นต้น มีวิคตปัจจัย และ อวิคตปัจจัย เป็นปริโยสาน
หมายความว่า นัยที่ ๒ คือ ปัฏฐาน หรือ มหาปัฏฐาน ได้แก่ ฐานะที่เป็นไปทั่ว
ในปัจจุบันธรวม ตลอดทั้ง ๓๑ ภูมิอันยิ่งใหญ่ เป็นเหตุเป็นปัจจัยแก่กันและกันไม่ที่สิ้นสุด
องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงแสดงไว้เป็นปัจจัย ๒๔ คือ
๑. เหตุปจฺจโย คือ เหตุปัจจัย หมายถึงว่า เหตุ ๖ เป็นปัจจัยให้เกิดจิตและเจตสิก
๒. อารมฺมณปจฺจโย คือ อารัมมณปัจจัย หมายถึง อารมณ์ ๖ เป็น ปัจจัยให้เกิด
จิตและเจตสิก
๓. อธิปติปจฺจโย คือ อธิปติปัจจัย หมายถึงความเป็นอธิบดีเป็นปัจจัยให้เกิดจิตและเจตสิก
๔. อนนฺตรปจฺจโย คือ อนันตรปัจจัย หมายถึงความเกิดติดต่อกันของจิตโดยไม่มีระหว่างคั่น
๕. สมนนฺตรปจฺจโย คือ สมนันตรปัจจัย หมายถึง ความเกิดติดต่อกันตามลำดับ
แห่งจิตโดยไม่มีระหว่างคั่น
๖. สหชาตปจฺจโย คือ สหชาตปัจจัย หมายถึง ความที่เกิดพร้อมกันเกิดร่วมกัน
๗. อญฺญมญฺญปจฺจโย คือ อัญญมัญญปัจจัย หมายถึง ความอุปการะซึ่งกันและกัน
๘. นิสฺสยปจฺจโย คือ นิสสยปัจจัย หมายถึง ความเป็นที่อาศัยให้เกิดขึ้น
๙. อุปนิสฺสปจฺจโย คือ อุปนิสสยปัจจัย หมายถึง ความเป็นที่อาศัยที่มีกำลังมาก
๑๐. ปุเรชาตปจฺจโย คือ ปุเรชาตปัจจัย หมายถึง ความที่เกิดก่อนนั้นช่วยอุปการะ
แก่ธรรมที่เกิดทีหลัง
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจโย คือ ปัจฉาชาตปัจจัย หมายถึง ความที่เกิดทีหลังช่วย
อุปการะแก่ธรรมที่เกิดก่อน

๑๒. อาเสวนปจฺจโย คือ อาเสวนปัจจัย หมายถึง ควานเสพบ่อย ๆ โดยการเกิดหลายครั้ง
๑๓. กมฺมปจฺจโย คือ กัมมปัจจัย หมายถึง ความจงใจกระทำเพื่อให้กิจต่าง ๆ สำเร็จลง
๑๔. วิปากปจฺจโย คือ วิปากปัจจัย หมายถึง ผลของกรรม
๑๕.อาหารปจฺจโย คือ อาหารปัจจัย หมายถึง อาหารทั้ง ๔ เป็นปัจจัยให้เกิดนาม
และรูป
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจโย คือ อินทรียปัจจัย หมายถึง ความเป็นใหญ่เป็นผู้ครองเป็น
ปัจจัยให้เกิดนามและรูป
๑๗. ฌานปจฺจโย คือ ฌานปัจจัย หมายถึง ความเพ่งอารมณ์หรือการเผาปฏิปักษ์
ธรรม
๑๘. มคฺุคปจฺจโย คือ มัคคปัจจัย หมายถึง หนทางทั้งทางชั่วและทางชอบ เป็น
ปัจจัยให้สู่ ทุคติ สุคติ และนิพพาน
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจโย คือ สัมปยุตตปัจจัย หมายถึง ธรรมที่ประกอบเข้ากันได้ อัน
ได้แก่จิตกับเจตสิก
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย คือ วิปปยุตปัจจัย หมายถึง ธรรมที่ประกอบเข้ากันได้
อันได้แก่ รูป กับ นาม
๒๑. อตฺถิปจฺจโย คือ อัตถิปัจจัย หมายถึง ความที่ยังมีอยู่จึงเป็นปัจจัยให้เกิดนาม
๒๒. นตฺถิปจฺจโย คือ นัตถิปัจจัย หมายถึง ความที่ไม่มีแล้ว จึงจะเป็นปัจจัยให้เกิด
นามได้
๒๓. วิคตปจฺจโย คือ วิคตปัจจัย หมายถึง ความที่ปราศจากไปแล้วนั้น จึงเป็น
ปัจจัยให้เกิดนามได้
๒๔.อวิคตปจฺจโย คือ อวิคตปัจจัย หมายถึง ความที่ยังไม่ปราศจากไป จึงเป็น
ปัจจัยให้เกิดนามและรูปได้