๑๗. ฌานปัจจัย

๑. ฌาน มีความหมายว่า
ก. การเพ่งอารมณ์ ตามธรรมดาตามปกติ มีรูปารมณ์เป็นต้นนั้นอย่างหนึ่ง
การเพ่งอารมณ์ ในการเจริญสมถภาวนา มีกสิณเป็นต้นนั้นอีกอย่างหนึ่ง ทั้ง ๒ อย่างนี้
เรียกว่า อารัมมณูปนิชฌาน

ข. การเพ่งอารมณ์ในการเจริญวิปัสสนาภาวนา มีการเพ่งอารมณ์ไตรลักษณ์ คือ
อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา นั้น เรียกว่า ลักขณูปนิชฌาน
ค. ฌานปัจจัยธรรม ที่ช่วยอุปการะแก่ปัจจยุบบันนธรรมทั้งหลายนั้นช่วยอุปการะ
โดยอำนาจแห่งอารัมมณูปนิชฌาน หรือโดยอำนาจแห่งลักขณูปนิชฌาน ก็แล้วแต่กรณี

ง. สรุปความว่า ฌานปัจจัยก็ได้แก่องค์ฌาน ๕ คือ วิตก วิจาร ปีติ เวทนา
และเอกัคคตา ทั้ง ๕ อย่างนี้นั่นเอง หมายความว่า วิตก ก็เรียกว่าฌาน วิจาร ก็เรียกว่า
ฌาน เป็นตัน วิตก ทำหน้าที่ยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ วิจาร ทำหน้าที่ประคองจิตให้อยู่ที่
อารมณ์นั้น ปีติ ทำหน้าที่อิ่มใจในอารมณ์นั้น เวทนา ทำหน้าที่เสวยอารมณ์นั้น
และ เอกัคคตาก็ทำหน้าที่ตั้งมั่นแน่แน่วในอารมณ์นั้น แม้จะทำหน้าที่กันคนละอย่าง แต่
ก็ทำเพื่อให้สำเร็จในกิจการงานอันเดียวกัน คือ เพ่งอารมณ์อันเดียวกัน
๒. ประเภท นามเป็นปัจจัย นามรูปเป็นปัจจยุบบัน
๓. ชาติ เป็นสหชาตชาติ
๔. กาล การ เป็นกาลปัจจุบัน
๕.สัตติ มีทั้ง ชนกสัตติ และอุปถัมภกสัตติ
๖. องค์ธรรมของปัจจัย ได้แก่ องค์ฌาน ๕ คือ วิตก วิจาร ปีติ เวทนา
เอกัดคตา ที่ในจิต ๗๙ (เว้นทวิปัญจวิญญาณ ๑๐)
องค์ธรรมของปัจจยุบบัน ได้แก่ จิต ๗๙ (เว้นทวิปัญจวิญญาณ ๑๐) เจตสิก ๕๒
จิตตชรูป, ปฏิสนธิกัมมชรูป
องค์ธรรมของปัจจนิก ได้แก่ ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐ เจตสิกที่ประกอบ ๗, พาหิร-
รูป. อาหารธรูป, อุตุชรูป, อสัญญสัตตกัมมชรูป, ปวัตติกันมชรูป

๗. ความหมายโดยย่อ ฌานปัจจัยนี้ มี ๗ วาระ
(๑) กุสลเป็นปัจจัยแก่กุสล องค์ฌาน ๕ ที่ในกุสลจิต ๒๑ เป็นฌานปัจจัย
กุสลสัมปยุตตนามขันธ์ ๔ อันได้แก่ กุสลจิต ๒๑ เป็น ฌานปัจยุบบัน
(๒) กุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากะ องค์ฌาน ๕ ที่ในกุสลจิต ๒๑ เป็นฌานปัจจัย
กุสลจิตตชรูป เป็นฌานปัจจยุบบัน
(๓) กุสลเป็นปัจจัยแก่กุสลด้วยแก่อพยากตะด้วย องค์ฌาน ๕ ที่ใน กุลลจิต ๒๑
เป็นฌานปัจจัย กุสลจิต ๒๑ ด้วย กุสลจิตตชรูปด้วย เป็นฌานปัจจยุบบัน
(๔) อกุสลเป็นปัจจัยแก่อกุสล องค์มาน ๕ ที่ในอกุสลจิต ๑๒ เป็นฌานปัจจัย
อกุลลสัมปยุตตนามขันธ์ ๔ อันได้แก่อกุสลจิต ๑๒ เป็นฌานปัจจบยุบบัน
(๕) อกุสลเป็นปัจจัยแก่อพยากตะ องค์ฌาน ๕ ที่ในอกุสลจิต ๑๒ เป็นฌานปัจจัย
อกุสลจิตตชรูป เป็นฌานปัจจยุบบัน
(๖) อกุสลเป็นปัจจัยแก่อกุสลด้วยแก่อพยากตะด้วย องค์ฌาน ๕ ที่ใน อกุสลจิต ๑๒
เป็นฌานปัจจัย อกุสลจิต ๑๒ ด้วย อกุสลจิตชรูปด้วย เป็นฌานปัจจยุบบัน
(๗) อพยากตะเป็นปัจจันแก่อพยากตะ องค์ฌาน ๕ ที่ในวิบากจิต ๒๖ (วัน
ทวิปัญจวิญญาณ ๑๐), ที่ในกิริยา ๒๐ ในปวัตติกาลและในปฏิสนธิกาล ตามควรแก่
กรณี เป็นฌานปัจจัย วิบากจิต ๒๖ (เว้นทวิปัญจวิญญาณ ๑๐), กิริยาจิต ๒๐, วิปาก
จิตตธรูป. กิริยาจิตตธรูป, ปฏิสนธิกันมชรูป เป็นฌานปัจจยุบบัน

๘. ปัจจัยที่เกิดร่วมด้วยกันได้ รวม ๑๑ ปัจจัย คือ
๑. ฌานปัจจัย ๒. สหชาตปัจจัย ๓. อัญญมัญญปัจจัย
๔. สหชาตนิสสยปัจจัย. ๕. วิปากปัจจัย. ๖. สหชาตินทริยปัจจัย
๗. มัคคปัจจัย. ๘. สัมปยุตตปัจจัย. ๙. สหชาตวิปปยุตตปัจจัย.
๑๐. สหชาตัตถิปัจจัย ๑๑. สหชาตอวิคตปัจจัย

สรุป ฌานปัจจัย
ฌานปัจจัย เป็นปัจจัยด้วยการเพ่งอารมณ์ หรือเผาธรรมที่เป็น
ปฏิปักษ์ต่อตน ฌานปัจจัยต้องเกิดกับจิตที่มีกำลัง มีวิตกประกอบ เพราะ
ฌานปัจจัยต้องมีวิตกเป็นที่สุด จิตใดไม่มีวิตก เช่น ทวิปัญญาณ ๑๐
ไม่มีวิตกประกอบ จึงไม่นับว่าเป็นฌานปัจจัย แม้อเหตุกจิตที่เหลืออีก ๘ ดวง
จะมีวิตกประกอบได้แต่ก็มีกำลังเพียงเล็กน้อย เพราะเป็นจิตที่ไม่ประกอบ
ด้วยเหตุ จึงได้แต่เพ่งอารมณ์อย่างเดียว ก็เป็นฌานปัจจัยได้ เพราะมีวิตก
ประกอบ
ฌานปัจจัยที่เกิดกับกุศลย่อมมีกิจทั้งเพ่งและเผา คือเพ่งอารมณ์ให้
กุศลเจริญขึ้น และเผาอกุศลให้หมดไป แต่ถ้าเกิดกับอกุศลก็มีแต่การเพ่ง
อย่างงเดียว คือเพ่งอารมณ์ให้อกุศลเกิดมากแต่ไม่มีการเผากุศล เพราะอกุศล
ไม่มีกิจละกุศลให้หมดไป ส่วนที่เกิดกับอัพยากตะก็มีแต่การเพ่งอย่างเดียว
เหมือนกัน เพราะวิบากเกิดขึ้นก็เพื่อเสวยผลของกรรม ส่วนกิริยาเกิดขึ้นก็
เพื่อทำจิตให้สำเร็จกิจการงานเท่านั้น ทั้งวิบากและกิริยาไม่มีกิจที่จะตัองละ
หรือต้องเจริญ อัพยากตะจึงเป็นจิตที่มีกำลังน้อยกว่ากุศลและอกุศล

กุศลและอกุศล ชื่อว่าเป็นจิตที่มีกำลังมากที่สุด เพราะทำชวมกิจ
ต้องเสวยเสพอารมณ์หลายขณะ จิตที่เป็นกามชวนะตามปกติก็ต้องเกิดอย่าง
น้อย ๗ ขณะ ถ้าเป็นมหัคคตชวนะก็เกิดนับไม่ถ้วน เหตุนี้จิตที่ทำชวนะได้
จงรักภักดี

ฌานปัจจัย ที่มีองค์ฌาน ๕ มีวิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา
องค์ฌานเหล่านี้ย่อมเกิดกับกุศลและอัพยากตะ แต่ถ้านับองค์ฌาน ๗ ก็
หมายความว่าเกิดได้ทั้งอกุศล กุศล อัพยากตะ เพราะเวทนามีโทมนัส

ฌานปัจจัย องค์ธรรมเป็นเจตสิก เพราะฉะนั้นปัจจัยนี้ย่อมเกิดพร้อม
กับจิต และยังเป็นปัจจัยแก่รูปด้วย คือในปฏิสนธิกาลก็เป็นปัจจัยให้เกิด
กัมมรูป ในปวัตติกาลก็เป็นปัจจัยให้เกิดจิตตรรูป เพราะฉะนั้นปัจจัยนี้นาม
เป็นปัจจัยแก่นามรูป ถ้าเกิดในภูมิที่ไม่มีรูป นามก็เป็นปัจจัยแก่นาม ปัจจัย
นี้จึงป็นประเภทสหชาตชาติ และเป็นปัจจุบันกาล เกิดได้ทั้งปฏิสนธิกาล
และวัตติกาล แม้จุติกาลก็เกิดได้ เพราะเป็นวิบากเหมือนกับปฏิสนธิ ปัจจัย
นี้ทำได้ทั้ง ๒ กิจ คือ ทำให้เกิดด้วยและอุปถัมภ์ด้วย ฌานปัจจัยมีอำนาจ
ทำให้สัตว์ทั้งหลายกระทำกิจต่าง ๆ ได้มั่นคงตรงต่ออารมณ์ ตรงตามความ
ประสงค์ที่ทุกประการด้วยอำนาจขององค์ฌาน ๕ หรือองค์ฌาน ๗ เป็นปัจจัย