๑๑๘๙.

ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ
นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺฐา นิรุตฺติกุสเลน สา

.

"ภาษาที่ไม่เปลี่ยนแปลงตามปกติมีอยู่ในผลและเหตุเหล่านั้น พระศาสดาผู้ทรง
ฉลาดในนิรุตติทรงแสดงว่าชื่อนิรุตติ"

[คำว่า นิรุตฺติ มาจากศัพท์ว่า นิ + อุคฺติ แปลตามศัพท์ว่า "ภาษาที่นำออกกล่าว หมาย ถึง
มูลภาษาที่ชาวมคธใช้ชื่อสารพูดจาในสมัยพุทธกาล ในคัมภีร์อรรถกถา กล่าวว่าที่เป็นภาษาของตน
๔ จำพวก คือ พระพุทธเจ้า พรหม คนต้นกัป และคนที่ไม่ได้ยินภาษาใดๆ ภาษาดังกล่าวไม่
เปลี่ยนแปลงตามกาลเวลาเหมือนภาษาทั่วไป แม้โลกวิบัติไปก็ตั้งอยู่ในพรหมโลก ต่อมาจึงเป็นกาษา
ของคนตันกัปที่มาจากพรหมโลก ดังข้อความในทีฆนิกาย ปาฏิกวรรค อัคคัญสูญสูตร
ความจริงกาษามคธเป็นภาษาที่ละเอียดลึกซึ้ง แม้คนทั่วไปที่ศึกษาภาษานี้มาเป็นเวลานาน
ก็ยากจะเชี่ยวชาญได้ มิต้องกล่าวถึงคนที่ไม่เคยศึกษามาก่อน ดังนั้น ข้อความในคัมภีร์อรรถกถาที่
กล่าวว่าคนที่ไม่เคยได้ยินภาษาใดๆ ก็รู้มูลภาษาได้ คงหมายถึงการเปล่งภาษามคธตามธรรมชาติเพียง
เล็กน้อยและไม่ถูกต้องนัก อย่างไรก็ตาม นักวิชาการตะวันตกกล่าวว่า บุคคลเช่นนั้นไม่อาจพูดภาษา
ใดๆ ได้เลย และอ้างว่าคนหูหนวกพูดไม่ได้ เพราะไม่ได้ยินเสียงพูด

นิรุจติปฏิสัมภิทาญาณป็นปัญญาอันแตกฉานในภามภามคธ เช่น เมื่อได้ยินว่า ผสฺโส เวทนา
ย่อมรู้ว่าถูกต้อง หากได้ยินว่า ผสฺสา เวทโน ย่อมรู้ว่าผิด ญาณประเภทนี้รับเอาสัททารมณ์
ปัจจุบันเป็นอารมณ์ ""]