วิโมกข์ ๒ หมายเอาวิปัสสนาญาณ

[๗๗o] ส่วนวิโมกข์ทั้ง ๒ เท่านั้นอันใด ที่พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ในพระอภิธรรม
อย่างนี้ว่า "ในสมัยใด ภิกษุเจริญโลกุตตรฌานอันเป็นนิยยานิกะ อปจยคามี เพื่อละทิฏฐิ
เพื่อบรรลุปฐมภูมิ สงัดจากกาม ย่อมเข้าถึงปฐมฌานอันเป็นอัปปณิหิตะ เป็นสุญญตตะอยู่"
ดังนี้ การตรัสวิโมกข์ ๒ อย่างนั้นในพระอภิธรรม ทรงกล่าวหมายถึงที่มาแห่งวิปัสสนาโดย
นิปปริยาย จริงอยู่ วิปัสสนาญาณ ท่านพระธรรมเสนาบดีสารีบุตรกล่าวไว้ในปฏิสัมภิทา-
มรรค ว่า
ชื่อว่า สุญญตวิโมกข์ ด้วยอำนาจการเปลื้องความยึดมั่นอย่างนี้ว่า "อนิจ-
จานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า สุญญตวิโมกข์ เพราะเปลื้องความยึดมั่นโดยความเป็นของ
เที่ยงได้ ทุกขานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า สุญญตวิโมกข์ เพราะเปลื้องความยึดมั่นโดย
ความเป็นสุขได้ อนัตตานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า สุญญตวิโมกข์ เพราะเปลื้องความ
ยึดมั่นโดยความเป็นตัวตนได้".
และชื่อว่า อนิมิตตวิโมกข์ ด้วยอำนาจการเปลื้องนิมิตอย่างนี้ว่า "อนิจจา-
นุปัสสนาญาณ ชื่อว่า อนิมิตตวิโมกข์ เพราะปลื้องนี้มีนิมิตโดยความเป็นของได้
ทุกขานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า อนิมิตตวิโมกข์ เพราะเปลื้องนิมิตโดยความเป็นสุขได้
อนัตตานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า อนิมิตตวิโมกข์ เพราะเปลื้องนิมิตโดยความเป็นตัวตนได้".
และชื่อว่า อัปปณินิหิตวิโมกข์ ด้วยอำนาจการเปลื้องปนิธิ (ความปรารถนา)
อย่างนี้ว่า "อนิจจานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า อัปปณิกวิโมกย์ เพราะเปลื้องปณิธิโดย
ความเป็นของเที่ยงได้ ทุกขานุปัสสนาญาณ ชื่อว่า อัปปณิหิตวิโมกข์ เพราะ
เปลื้องปณิธิโดยความเป็นตัวตนได้".
แม้โดยแท้ แม้ถึงอย่างนั้นวิปัสสนาญาณทั้ง ๓ นั้นหาเป็นอนิมิตตะโดยนิบปริยริยายไม่ เพราะ
ยังละไม่ได้ซึ่งสังขารนิมิต แต่โดยไปปริยายเป็นสุญญตะและเป็นอัปปณิหิตะได้ และได้
ยกขึ้นเป็นวิโมกข์ในขณะแห่งอริยมรรค ก็ด้วยอำนาจการมาแห่งวิปัสสนาญาณนั้น เพราะ
เหตุนั้น พึงทราบว่า ตรัสไว้ ๒ วิโมกข์เท่านั้น คือ : อัปปณิหิตะ สุญญตะ ในวิปัสสนาธิการ
นี้มีวิโมกขกถาแต่เท่านี้.

วิโมกข์ ๒ หมาย เอาวิปัสสนาญาณ
[๗๗๐] ท่านอาจารย์กล่าวว่า ยํ ปน เป็นต้น หมายถึงการท้วงว่า ถ้าว่าอริยมรรค
ได้ชื่อว่า วิโมกข์ทั้ง ๓ อย่าง เมื่อเป็นอย่างนั้น เพราะเหตุไร ในพระอภิธรรม จึงมาแต่ ๒
วิโมกข์เท่านั้น ในบรรดาคำเหล่านั้น บทว่า ตํ โยค อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยจนํ แปลว่า การ
กล่าววิโมกข์ ๒ อย่าง ในพระอภิธรรมนั้น. คำว่า หมายถึงที่มาแห่งวิปัสสนาโดยนิปปริยาย
ความว่า ท่านกล่าวหมายถึงที่มาของชื่อมรรคโดยตรงทีเดียว คือ โดยวิปัสสนา. เพราะ
เหตุไร ? เพราะอนิมิตตวิปัสสนาตั้งอยู่ในฐานะอันเป็นที่มา ย่อมไม่อาจจะให้ชื่อแก่มรรค
ของตนได้. ในพระสูตร พระผู้มีพระภาคตรัสอนิมิตตวิปัสสนาไว้ว่า เธอจงเจริญอนิมิตต
วิปัสสนาละมานานุสัย ดังนี้ก็จริง ถึงอย่างนั้น อนิมิตตวิปัสสนานั้น แม้จะเพิกนิจจนิมิต
(นิมิตว่าเที่ยง) ธุวนิมิต (นิมิตว่ายั่งยืน) อัตตนิมิต (นิมิตว่าตัวตน) ตนเองก็ยังเที่ยวไป
อยู่ในนิมิตตธรรมทั้งหลายนั้นเอง เพราะเหตุนั้น จึงเป็นธรรมชาติมีนิมิติอยู่ทีเดียว ฉะนี้
แล. อีกประการหนึ่ง ธรรมดาว่าพระอภิธรรมเป็นปรมัตถเทศนา, ก็มรรคอันหานิมิตมิตมิได้
ว่าโดยปรมัตถ์ยังมีความขาดแคลนเหตุนั่นเทียว. ก็ท่านกล่าว อนิมิตตวิโมกข์ ด้วยอำนาจ
อนิจจานุปัตตนา. และในอมิตตวิมกข์นั้นสัทธินทรีย์มีประมาณยิ่ง, สัทธิบทรีย์นั้นเป็น
เป็นองค์หนึ่งในอริยมรรค ก็ไม่สามารถจะให้ชื่อแก่มรรคของตนได้ เพราะความที่มิใช่เป็น
องค์ของมรรค. ในบรรดาวิโมกข์นอกนี้ อัปปณิหิตวิโมกข์ มีด้วยอำนาจทุกขานุปัสสนา
สุญญตวิโมกข์ มีด้วยอำนาจอนัตตานุปัสสนา.