สัจจะแรก ได้แก่ ความจริงคือ "ทุกขสัจจ์"

ว่าโดยทุกขสัจจ์ โดย พระอภิธรรม มี ๑๖๐
ได้แก่ จิต ๘๑ เจตสิก ๕๑ (-โลภะ ๑) รูป ๒๘

ว่าตามสุตตันตนัย ได้แก่
ชาติ, ชรามรณะ, โสกะ, ปริเทวะ, ทุกข์, โทมนัสสะ, อุปายาสะ,
พลัดพรากจากของรัก, ประสบกับสิ่งที่ไม่เป็นที่รัก, ความปรารถนาสิ่งใดไม่ได้สิ่งนั้น, =เป็นสังขิตตทุกข์ ได้แก่อุปาทานขันธ์ ๕

ชาติ,ชรามรณะ = เป็นสภาวทุกข์

โสกะ, ปริเทวะ, ทุกข์, โทมนัสสะ, อุปายาสะ,
พลัดพรากจากของรัก, ประสบกับสิ่งที่ไม่เป็นที่รัก, ความปรารถนาสิ่งใดไม่ได้สิ่งนั้น,= เป็นปกิณณกทุข์

ทุกขอริยสัจจะ หมายถึง สภาพธรรมที่แปรปรวน เพราะอาศัยการเกิดขึ้นและดับไป
จึงเป็นสภาพธรรมที่ไม่เที่ยง แปรปรวนไปเป็นธรรมดา แม้สุขเวทนาก็ชื่อว่าเป็นทุกข์
เพราะมีความแปรปรวนไปเป็นเป็นธรรมดา ทุกข์ที่มีความแปรปรวนไปเป็นธรรมดา
เรียกว่า (วิปริณามทุกข์ )

เพราะฉะนั้น นามธรรมและรูปธรรม เป็นสภาพธรรมที่มีปัจจัยปรุงแต่ง จึงเกิดดับ เมือ่
เกิดดับ ก็ไม่เที่ยง สิ่งที่เที่ยง เรายึดถือว่า สุข สิ่งที่ไม่เที่ยง เกิดดับ ก็เป็นทุกข์ เพราะ
ไม่นำมาซึ่งความสุขที่แท้จริง เป็นทุกขอริยสัจจะ


อนิจจัง (ไม่เที่ยง) ทุกขัง (เป็นทุกข์) อนัตตา(ไม่ใช่ตัวตน) เป็นลักษณะ ๓
ที่ทั่วไปแก่สภาพธรรมที่เกิดดับทั้งหมด ที่ว่าเป็นทุกข์นั้น หมายความถึงสภาพธรรม
ที่ไม่ใช่ตัวตนที่เกิดขึ้นและดับไป ไม่เที่ยง เกิดขึ้นแล้วดับไปจึงเป็นทุกข์ เพราะเหตุว่า
ทุกขลักษณะนั้นไม่ได้หมายความเฉพาะทุกขเวทนา ความรู้สึกเจ็บปวดเท่านั้น แต่
หมายความถึงแม้สุขเวทนา แม้อุเบกขาเวทนา แม้ได้เห็น แม้ได้ยิน แม้สี แม้เสียง
แม้กลิ่น แม้รส แม้โผฏฐัพพะ แม้นามรูปใดๆ ทั้งปวงที่เกิดขึ้นเป็นทุกข์ เพราะไม่
เที่ยง ดับไป แล้วก็ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน เพราะเหตุว่า เป็นสภาพธรรม
ที่เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยเท่านั้น แล้วก็ดับไป

๑. ทุกข์ รู้ว่าอะไรคือความทุกข์ ได้แก่ เกิด แก่ เจ็บ ตาย ซึ่งเป็นธรรมดาของชีวิต และความเศร้าโศก ความระทมใจ ความไม่สบายใจ ความคับแค้นใจ ซึ่งมีแก่จิตใจและร่างกายเป็นครั้งคราว ความประจวบกับสิ่งที่ไม่รักไม่ชอบ ความไม่สมหวัง กล่าวโดยย่อความทุกข์เกิดขึ้นกับกาย วาจาใจเราอาจจะจำแนกทุกข์ได้ดังนี้

๑. สภาวะทุกข์ทุกข์ประจำสังขาร ได้แก่
– ชาติทุกข์ ทุกข์จากการเกิด
– ชราทุกข์ ทุกข์เกิดจากความเสื่อมโทรมของสังขาร
– มรณะทุกข์ ทุกข์เกิดจากการตาย
๒. ปกิณณกทุกข์ ทุกข์จร ได้แก่ โสกะความเศร้าใจ ปริเทวะ ความคร่ำครวญ ความรำพันด้วยความเสียใจ ทุกข์โทมนัส อุปายาส ความแค้นใจ
๓. นิพันธทุกข์ ทุกข์ประจำได้แก่ ความหนาว ร้อน หิวกระหาย ปวดอุจจาระ ปวดปัสสาวะ
๔. พยาธิทุกข์ ได้แก่ความเจ็บไข้ได้ป่วยในร่างการ เช่นโรคตา โรคหู จมูก ปากและผิวหนัง
๕. สันตาปทุกข์ ทุกข์ที่เกิดจากความกระวนกระวายใจ ความเร่าร้อนใจเพราะถูกกิเลส คือ ราคะ(ความกำหนัด) โทสะ (ความประทุษร้าย) โมหะ (ความหลงเผาใจ)
๖. วิปริณามทุกข์ ความแปรปรวนเปลี่ยนไปจากสิ่งที่มีอยู่แล้ว เช่น มีลาภ-เสื่อมลาภ มียศ-เสื่อมยศ มีสรรเสริญ-นินทา มีสุข-มีทุกข์
๗. วิปากทุกข์ ทุกข์ที่เกิดจากผลกรรม ทำให้ได้รับความพร้อมใจ เช่น ถูกลงอาญาได้รับความหายนะ
๘. อาหารปริเยฏฐิทุกข์ ทุกข์ที่เกิดจาการแสวงหาอาหารมาเลี้ยงชีพจะต้องมีการแข่งขัน ตัดรอนกัน หรือหาไม่พอเลี้ยงชีพ
๙. วิวาทมูลกทุกข์คือทุกข์ที่เกิดจากการทะเลาะเบาะแว้งกันสู้คดีกัน รบกัน
๑๐. ทุกข์ขันธ์คือ ทุกข์รวมยอดหรือกองทุกข์ คือทุกข์ซึ่งเกิดจากขันธ์ ๕ อันได้แก่ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ