การทำวัตร-สวดมนต์
เทศนาธรรมโดย...พระอาจารย์สมภพ โชติปัญโญ
ประธานสงฆ์แห่งวัดไตรสิกขาทลามลตาราม
ตำบลบ้านแพด อำเภอคำตากล้า จังหวัดสกลนคร

พิธีกรรมอันหนึ่งที่พวกเราเหล่าพุทธบริษัททำกันมามิได้ขาดตั้งแต่โบราณกาล ก็คือ การทำวัตร-สวดมนต์ หรือเราเรียกสั้นๆ ว่า ไหว้พระ ทำวัตร โดยเฉพาะอย่างยิ่ง พระภิกษุสามเณรด้วยแล้วจะขาดเสียมิได้เลย นอกจากพระภิกษุสามเณรผู้นั้นจะป่วยไข้ หรือผู้รักษาพยาบาลพระภิกษุสามเณรที่เป็นไข้ และผู้ที่อยู่ป่า (อยู่คนเดียวทำคนเดียว) และผู้ที่กำลังเดินทาง

การทำวัตรสวดมนต์นั้น ถ้าทำให้ถูกต้องประกอบไปด้วยสติปัญญา เข้าใจเหตุผลในข้อความที่คิด ในกิจที่ทำ ในถ้อยคำที่กล่าวอยู่นั้น จักมีคุณานิสงส์มากมายเหลือคณานับ ถึงขนาดเป็นหนทางหนึ่งแห่งการหลุดพ้น ดังที่พระพุทธเจ้าของเราได้ตรัสไว้ใน วิมุตติสูตร ปัณณาสก์ที่ ๑ แห่งปัญจกนิบาต อังคุตตรนิกาย พระไตรปิฎก เล่มที่ ๒๒ ข้อ ๒๖ หน้า ๒๓ ว่าด้วย เหตุแห่งวิมุตติ ๕ ประการ ในจำนวน ๕ ประการนั้น มีการฟัง, การเทศน์, การสวดมนต์สาธยาย, การคิดอย่างละเอียด ประการสุดท้ายไม่มีทางเลือกต้องทำสมาธิให้จิตตั้งมั่น แล้วเพ่งลงไปที่ลักษณะอาการของกาย เวทนา จิต ทั้งสามอย่างนี้เรียกว่า “ธรรม”

เมื่อเห็นธรรมชัดเจนในจิตใจจนไม่สามารถจะยึดมั่นเอาอะไรมาเป็นตัวเราของเราได้ จิตก็ปล่อยวาง ของหนัก คือความทุกข์ทั้งปวงที่แบกไว้ในใจ เห็นความเป็นจริงว่ามันอย่างนั้นเอง จิตก็หลุดพ้น ตามกำลังสติปัญญา จะมากน้อยสั้นยาว ก็แล้วแต่สติปัญญาที่ปล่อยวางได้ เหตุแห่งการหลุดพ้นปล่อยวางนี้มี ๕ ประการให้เราเลือก ดังกล่าวมาแล้ว

การทำวัตรสวดมนต์ ที่แปลเป็นภาษาของแต่ละคน เพื่อให้ตนเองเข้าใจความหมายและพินิจพิจารณาตามอย่างใจจดใจจ่อ จะก่อให้เกิดทั้งสมาธิและสติปัญญาขึ้นอย่างลึกซึ้ง หากเป็นผู้มีพุทธจริตและปัญญินทรีย์ (ปัญญาเป็นใหญ่) ก็สามารถทำลายความยึดมั่นถือมั่น อันเป็นที่มาแห่งความทุกข์ทั้งปวงลงได้ ไม่มากก็น้อย

พระศาสดาทรงตรัสไว้ว่า ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตธโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารีนปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ อปิจ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ ยถา ยถาภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ปมุชฺชํ ชายติ ปมุทิตสฺส ปิติ ชายติ ปิติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ อิทํ ภิกฺขเว ตติยํ วิมุตฺตายตนํ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง (ใน ๕ ประการ) พระศาสดาก็ไม่ได้แสดงธรรมแก่ภิกษุ แม้ภิกษุก็ไม่ได้แสดงธรรมเท่าที่ได้สดับ ได้ศึกษาเล่าเรียนมาแก่ชนเหล่าอื่นโดยพิสดาร (ไม่ได้ฟังเทศน์ และไม่ได้เทศน์ให้ใครฟังในขณะนั้น) ก็แต่ว่าภิกษุ ย่อมทำการสาธยายธรรมที่ได้สดับมา ได้ศึกษาเล่าเรียนมาโดยพิสดาร เมื่อเธอเข้าใจอรรถเข้าใจธรรม ย่อมเกิดปราโมทย์ เมื่อเกิดปราโมทย์แล้ว ย่อมเกิดปีติ เมื่อใจเกิดปีติแล้ว กายย่อมสงบ ผู้มีกายสงบแล้ว ย่อมได้เสวยสุข เมื่อมีสุข จิตย่อมตั้งมั่น ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นเหตุแห่งวิมุตติข้อที่ ๓

ยตฺถ ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตสฺส วิหรโต อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุจฺจติ อปริกฺขีณา วา อาสวา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ อนนุปฺปตฺตํ วา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ อนุปาปุณาติ

ซึ่งเป็นเหตุให้จิตของภิกษุ ผู้ไม่ประมาท มีความเพียร มีความเด็ดเดี่ยวที่ยังไม่หลุดพ้น ย่อมหลุดพ้น อาสวะที่ยังไม่สิ้นไป ย่อมถึงซึ่งความสิ้นไป หรือเธอย่อมบรรลุธรรมอันเกษมจากโยคะชั้นเยี่ยมที่เธอยังไม่บรรลุ นี้คือผลแห่งการทำวัตรสวดมนต์อย่างรู้จักความหมาย ในการสวดนั้นๆ ย่อมส่งผลได้ไกลถึงขนาดความหลุดพ้น อันเป็นเป้าหมายสูงสุดของพุทธศาสนา ท่านผู้รู้ทั้งหลายในสมัยโบราณจึงมีพิธีทำวัตรสวดมนต์มามิได้ขาด อย่างชนิดที่เรียกว่า ทำเป็นประจำเช้า-เย็น จนกลายมาเป็นความเคยชิน เลยเรียกการกระทำนี้ว่า การทำวัตร

ถ้าจะถามว่า วัตรคืออะไร ? ทำไมจึงต้องทำวัตร ? ทำวัตรนี้เพื่ออะไร ? และทำวัตรโดยวิธีใด ?... อะไร... ทำไม... เพื่ออะไร... และโดยวิธีใด ?

คำถาม ๔ ข้อนี้ คือคำถามที่ชาวพุทธจะต้องถามและจะต้องรู้คำตอบไปในตัวทุกเรื่องที่มาเกี่ยวข้อง มิฉะนั้น มันจะหนีไม่พ้นความงมงาย ไม่รู้จัก “สิ่งที่ตนคิด กิจที่ตนทำ และคำที่ตนกล่าว” แม้สิ่งที่ตนทำอยู่เป็นประจำก็ยังไม่รู้ว่า คืออะไร ทำไปทำไม ทำเพื่ออะไร และจะทำให้ถูกต้องโดยวิธีใด ไม่สามารถรู้ได้

การทำวัตรคืออะไร ? วตฺตํ แปลว่า หน้าที่ประจำ เป็นภาษาบาลี มีความเป็นมาจากการเข้าเฝ้าเข้าพบพระพุทธเจ้า เช้า-เย็น เมื่อเข้าเฝ้าต้องกราบต้องไหว้และคอยฟังคำสาธุการ พร่ำพรรณนาถึงพระพุทธคุณมหาศาล ตลอดทั้งพระธรรมคุณ พระสังฆคุณ ด้วยใจเคารพ เตือนสติสะกิดใจ ค่ำ-เช้า เร้าใจให้เกิดศรัทธปราโมทย์ ตลอดทั้งตอกย้ำซ้ำเตือนถึงคำสั่งสอนที่เป็น พหุลานุสาสนี คือคำสั่งสอนที่พระองค์ทรงพร่ำสอนมาก คือเรื่องขันธ์ทั้ง ๕ จำแนกแยกแยะออกมาให้เห็นว่า ขันธ์ ๕ ทำให้เราเป็นทุกข์ เพราะหลงยึดมั่นในขันธ์ทั้ง ๕ นี้

สรุปแล้ว การทำวัตรสวดมนต์ ก็คือการเข้าเฝ้าพระพุทธเจ้าด้วยกาย คือการกราบไหว้ เข้าเฝ้าด้วยวาจา คือการสวดมนต์สาธยายสรรเสริญพระพุทธคุณ และใคร่ครวญพระธรรมคำสั่งสอนในบทสวดนั้น จนทำให้เกิดปัญญารู้แจ้ง เข้าใจตามเนื้อหาสาระในการสวด จิตใจในขณะนั้นจะมีทั้งสติ สมาธิ ปัญญา เป็นจิตชนิดเดียวกับจิตพระพุทธเจ้า จึงเป็นการเข้าเฝ้าด้วยใจ

การเข้าเฝ้าทั้งทางกาย วาจา ใจ เมื่อทำบ่อยๆ ก็กลายเป็นนิสัยทำเป็นประจำ จึงมีคำว่า “ทำวัตร” หรือ “ทำกิจวัตร” กิจที่ทำประจำนั่นเอง ฝนตกลงทุกๆ ปี ชาวนาก็ตกกล้า ไถหว่านปักดำตามปรกติ นั่นแหละคือชาวนาทำวัตร หรือวัตรของชาวนา แม่ค้าหาบขนมออกไปขายทุกๆ วัน นั่นแหละคือแม่ค้าทำวัตร หรือวัตรของแม่ค้า ตอนเช้าพระต้องออกบิณฑบาตทุกวัน นั่นแหละคือวัตรของพระ

ทำไมจึงต้องทำวัตร ? เมื่อเรามีพระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์ เป็นที่พึ่งแล้วอย่างนี้ เราก็ต้องเข้าใจพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ อย่างถูกต้องว่าจะเป็นที่พึ่งของเราได้อย่างไร การทำวัตรนั้นนอกจากจะเป็นการเข้าเฝ้าพระพุทธเจ้า ทางกาย วาจา ใจแล้ว ก็ยังเป็นการทบทวนบทพระธรรมคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า ให้เข้าใจมากขึ้นแล้วๆ เล่าๆ ซ้ำแล้วซ้ำอีก พูดไปสวดไป ใคร่ครวญไป พิจารณาในใจก็จะค่อยๆ เข้าใจขึ้น เช่นตัวอย่างในบท ธัมมาภิคีติง ตอนหนึ่งว่า

ธมฺโม กุโลกปตนา ตทธาริธารี
แปลว่า เป็นธรรมทรงไว้ซึ่งผู้ทรงธรรม จากการตกไปสู่โลกที่ชั่ว

ถ้าเราสวดแต่เพียงภาษาบาลี เราก็ไม่รู้ความหมาย เพียงแต่เกิดศรัทธา แต่ยังไม่ได้เกิดปัญญาความเข้าใจ แต่พอเราแปลเราก็รู้ความหมาย การรู้ความหมายก็ยังไม่เกิดความเข้าใจ เราจะเข้าใจก็ต่อเมื่อขณะที่เราสวดทุกครั้งไป คิดไปใคร่ครวญไปบ่อยๆ เข้า วันหนึ่งเราจะเกิดความรู้สึกสะดุดความคิดตัวเองขึ้นมาว่า เอ! คำว่า เป็นธรรมทรงไว้ซึ่งผู้ทรงธรรม จากการตกไปสู่โลกที่ชั่ว มันมีความหมายซ้อนกันอยู่ในตัว

นั่นคือ มี ๒ “ธรรม” และ ๒ “ทรง” ก่อนที่ธรรมนั้นจะทรงไว้ซึ่งบุคคลนั้นไม่ให้ไปสู่โลกที่ชั่ว บุคคลนั้นต้องเป็นผู้ทรงธรรมไว้ในใจเขาก่อนอย่างเพียงพอ โอ! มันเป็นอย่างนี้ ยิ่งคิดดูสภาพหยาบๆ ทั่วๆ ไป ก็เห็นได้อย่างชัดเจน

ตัวอย่างเช่น คนหัดสูบบุหรี่ คนหัดเคี้ยวหมาก ดื่มเหล้า เหล่านี้ ก่อนที่จะติดมัน ตกเป็นทาสของมันจนออกไม่ได้โงหัวไม่ขึ้นนั้น บุคคลนั้นต้องหัดสูบบุหรี่จนปวดหัว จนสำลักควันทั้งไอทั้งจาม หัดเคี้ยวหมากจนปากเปื่อยลิ้นเป็นแผล เพราะถูกปูนกัดจนกินข้าวลำบาก หัดกินเหล้าจนหน้าบิดหน้าเบี้ยว จนรากจนอาเจียนคลื่นเหียนเวียนเกล้า หัดไปหัดมาเลยติดมัน ไม่ลืมสูบ ไม่ลืมเคี้ยว ไม่ว่ากลางวันกลางคืน

โอ! นี้คือสภาพที่ “ทรง” กันไว้ เป็นหมากที่ทรงไว้ซึ่งผู้ทรงหมาก (ผู้เคี้ยวหมาก) จากการตกไปสู่การลืมเคี้ยวหมาก เป็นบุหรี่ที่ทรงไว้ซึ่งผู้ทรงบุหรี่ จากการตกไปสู่การลืมสูบบุหรี่ ลักษณะอาการเช่นนี้แหละหนอ คือความหมายของคำว่า “ธมฺโม กุโลกปตนา ตทธาริธารี เป็นธรรมทรงไว้ซึ่งผู้ทรงธรรม จากการตกไปสู่โลกที่ชั่ว” ก็เป็นเช่นนี้ นอกจากนี้แล้ว การทำวัตรสวดมนต์ยังทำให้เราดำรงไว้ซึ่งหลัก “คารวตา” อันเป็นเหตุให้ศาสนาตั้งมั่นยืนนานสืบต่อไป

การกราบไหว้ทุกเช้าทุกเย็นต่อพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์นั้น เป็นการแสดงออกถึงความเคารพต่อพระรัตนตรัยอย่างต่อเนื่องไม่ขาดสาย การสาธยายพร่ำพรรณนาถึงพระคุณและอานุภาพอันยิ่งยอดของพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ อย่างเข้าใจความหมายแล้ว ยิ่งเพิ่มพูนศรัทธาปสาทะ ความเชื่อ ความเลื่อมใส อันเป็นตัวกำลังให้ประกอบคุณงามความดี และคุณค่าของสิ่งทั้งหลาย

ถ้าเราไม่เคารพ ไม่ศรัทธาในสิ่งใด สิ่งนั้นก็จะหมดคุณค่าสำหรับเรา แม้สิ่งนั้นจะดีงามแค่ไหนก็ตาม เช่น พ่อแม่ พ่อแม่ก็หมดความหมายไร้คุณค่าสำหรับลูกคนนั้น ครูบาอาจารย์ผู้มีคุณต่อศิษย์แต่ศิษย์ขาดความเคารพและศรัทธาครูบาอาจารย์นั้นก็หมดความหมายไร้ค่าสิ้นประโยชน์

เช่น พระเทวทัตบวชอยู่กับพระพุทธเจ้า แต่ไม่ได้ประโยชน์อะไรเลย เพราะหมดศรัทธาต่อพระพุทธเจ้า อีกคนคือ สุนักขัตตะลิจฉวีบุตร บวชอยู่กับพระพุทธเจ้า เดินตามหลังพระพุทธเจ้าไป แต่ใจกลับหมดศรัทธา หมดความเคารพต่อพระพุทธเจ้า เมื่อเหลือบไปมองเห็นพวกนักบวชเปลือยคลานด้วยเข่า เอามือกอบกินอาหารเข้า ก็เกิดศรัทธานักบวชนอกศาสนาเหล่านั้น ทั้งๆ ที่ตนเองบวชเป็นภิกษุในพุทธศาสนา เดินตามหลังพระพุทธเจ้าอยู่แท้ๆ ต้องลาสิกขากับพระพุทธเจ้าแล้วไปบวชกับนักบวชนอกศาสนา เขาเลยไม่ได้ประโยชน์อะไรจากพระพุทธเจ้า ดูเอาเถิดท่านทั้งหลาย นั้นคือ ความไม่มีศรัทธา ไม่มีความเคารพก็หมดคุณค่า ไม่เห็นคุณค่า ไม่เห็นคุณ

หนุ่มชาวบ้านนอกคนหนึ่ง เคยทำไร่ทำนามาแต่อ้อนแต่ออก อยู่กับทุ่งนาป่าเขามาตลอด แต่พอวันหนึ่งเขาได้ไปในเมือง ไปพบกับแสงสีเสียง เครื่องยั่วย้อมมอมเมาจิตใจให้ใหลหลง เขาได้ดูหนังเรื่องหนึ่ง มันเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับเด็กบ้านนอก หนีออกจากบ้านไปเผชิญโชคชะตาในเมืองหลวง จนได้รู้จักมักคุ้นกับคนในสังคมเมืองอย่างกว้างขวาง จนวันหนึ่งเขาได้ออกเดินทางไปทำงานต่างประเทศ ได้เงินเดือนเป็นหมื่นสองหมื่น ชีวิตผิดกันไกลลิบลับกับตอนที่อยู่บ้านนอกทำไร่ทำนา เขากลับบ้านพร้อมด้วยเงินก้อนโต ใช้จ่ายอย่างสะดวกสบาย

หลังจากนั้น เด็กหนุ่มชาวนาก็กลับมาบ้าน จิตใจเขาห่อเหี่ยวแห้งแล้ง คิดถึงสภาพสังคมเมือง คิดเห็นเรื่องราวในหนัง อยากจะเป็นเหมือนเด็กบ้านนอกคนนั้น คนที่ไปทำงานเมืองนอกนั้น ฝันใฝ่ละห้อยหาอนาคตอันสดใส ท่ามกลางความมืดมนในทุ่งกว้าง เขาหมดศรัทธาในการทำนา เขาอยากไปทำงานเมืองนอก เมื่อศรัทธาหมดมันก็หมดการกระทำ

(มีต่อ)

อยากให้ญาติธรรมทุกท่านร่วมกันสวดมนต์กันให้มากๆค่ะ

สวดทุกวันค่ะ ทำวัตรเช้า ทำวัตรเย็น มองเห็นแสงแห่งธรรม

สุภาษิตชี้ทางแห่งความสุข
สมณะเหล่าใดเป็นผู้กล่าวธรรมอันวิจิตร เป็นพหูสูต มีปกติอยู่ใน
เมืองปาฏลีบุตร ท่านขุชชโสภิตะซึ่งยืนอยู่ที่ประตูถ้ำนี้ เป็นสมณะผู้หนึ่ง
ในจำนวนสมณะเหล่านั้น สมณะเหล่าใดเป็นผู้กล่าวธรรมวิจิตร เป็น
พหูสูต มีปกติอยู่ในเมืองปาฏลีบุตร ท่านผู้มาด้วยกำลังฤทธิ์ดังลมพัด
ยืนอยู่ที่ประตูถ้ำนี้ ก็เป็นสมณะผู้หนึ่งในจำนวนสมณะเหล่านั้น ขุชช-
โสภิตภิกษุนี้ ได้รับความสุขด้วยการประกอบดี การบูชาดี การชนะ
สงคราม และการประพฤติพรหมจรรย์เนืองๆ.
สุภาษิตสรรเสริญรสพระธรรม
เราพึงธรรมมีรสอันประเสริฐ ของพระผู้มีพระภาคผู้เป็นพระมหาสมณะ
ได้ดำเนินไปสู่ทางอันพระพุทธเจ้าผู้มีญาณอันประเสริฐ กล่าว คือ ความ
เป็นผู้รู้ธรรมทั้งปวง ทรงแสดงไว้แล้ว เพื่อบรรลุอมตธรรม พระผู้มี
พระภาคพระองค์นั้น ทรงเป็นผู้ฉลาดในทางอันเกษมจากโยคะ.
สุภาษิตเกี่ยวกับการพบเห็นคนดี
การเห็นสัตบุรุษทั้งหลายผู้เพรียบพร้อมด้วยศีลาทิคุณ ย่อมยังประโยชน์
ให้สำเร็จ เป็นเหตุตัดความสงสัยเสียได้ ทำความรู้ให้เจริญงอกงาม
สัตบุรุษทั้งหลาย ย่อมกระทำพาลชนให้เป็นบัณฑิตได้ เพราะฉะนั้น
การสมาคมกับสัตบุรุษ จึงยังประโยชน์ให้สำเร็จได้.
เทศนาของท่านพระอาจารย์สมภพนั้นไพเราะ เสนาะมาก โดยช่วงแรกๆนั้นผมได้ดาวน์โหลดเทศนาmp.3 มาฟัง หากท่านใดยังไม่เคยปฏิบัติ ผมขอแนะนำให้ไปหาเทศนาเรื่อง สติปัฏฐาน ๔ของท่านมาฟังนะครับ ฟังอย่าฟังเปล่า อย่าฟังทิ้งฟังขว้างนะครับ ฟังแล้วให้ใช้จิตใจน้อมเข้าไปด้วย ในเทศนาของท่านนั้น เราจะพบปฏิปทา ที่เหล่าอริยสาวกทั้งปวงได้เดินผ่าน ท่านคือพระอาจารย์ทางจิตของผมด้วยครับ และประพฤติปฏิบัติไปด้วยเกล้ากระผมไม่เคยพบเจอท่านมาก่อนเลย ได้สดับแต่เสียงเทศน์ของท่าน จนกระทั่งเกิดศรัทธาอันหยั่งลึก จนไม่ง่อนแง่นคลอนแคลนในพระรัตนไตร
สุภาษิตเกี่ยวกับความดี
การฟัง เป็นความดี ความประพฤติมักน้อย เป็นความดี การอยู่โดย
ไม่มีห่วงใยเป็นความดีทุกเมื่อ การถามสิ่งที่เป็นประโยชน์เป็นความดี
การทำตามโอวาทโดยเคารพ เป็นความดี กิจมีการฟังเป็นต้นนี้
เป็นเครื่องสงบของผู้ไม่มีกังวล.

หลายคนถือเอาบทสวด การทำวัตร-สวดมนต์ ของพระอาจารย์สมภพ โชติปัญโญ มาสวดทุกวันเช้าเย็น ซึ่งฉันอีกคนที่เอาบทสวด พระอาจารย์สมภพ โชติปัญโญ มาสวด